Г.І. Лапацін

Фразеалагізм “зайсці на агеньчык”, адсюль і “запрасіць на агеньчык”, на першы погляд, не самы цяжкі для нашага разумення. Па меншай меры, так, як яго тлумачаць фразеалагічныя слоўнікі, прынамсі, у “Фразеологическом словаре русского языка”: “Зайти на огонек. Мимоходом (зайти, звернуть к кому-либо”.[1, 294] Тое самае і ў “Фразеалагічным слоўніку беларускай мовы”: “На агеньчык заходзіцць (зайсці), завярнуць і пад. разм Мімаходам (заходзіць да каго-небудзь)”.[2, 47] Але, на наш погляд, падобнае тлумачэнне не адлюстроўвае ўсёй глыбіні зместу таго, што стаіць за гэтым выразам. Нашмат дакладней: “Зайти на огонёк. Зайти в гости к друзьям, знакомым без предупреждения. Выражение связано с прежним обычаем ставить на окне зажженную свечу в знак того, что хозяева дома и к ним можно зайти. [3, 489] Тое самае по змесце, але сумніўна па этымалогі ў кнізе “Опыт этимологического словаря русской фразеологии”: “Зайти в гости к друзьям, знакомым без предупреждения. Примерно с сер. ХІХ в. Если в доме горит свет, значт хозяева дома, можно заходить”.[4, 52] І, сапраўды, калі мы нават проста ўзгадаем сітуацыі у якіх мы самі прамаўлялі гэты выраз альбо чулі яго ад каго-небудзь, то ўзгадаем што нашымі суразмоўцамі былі людзі вельмі блізкія да нас, людзі аднога з намі кола. Адкуль гэта ў нас? Так, запрашаючы каго-небудзь зайсці да нас “на агеньчык”, мы нават не здагадваемся, што праяўляем да чалавека найвышэйшую ступень даверу, паколькі нашы продкі дапускалі да свайго агню (агмень, вогнішча, пазней — печка) толькі самых блізкіх. У гэтым плане цікавым падаецца рытуальнае дзеянне, якое выконвала дзяўчына, каб ўвесці свайго абранніка ў кола сваёй сям’і. Для гэтага ёй трэба затапіць камін, печку, развесці агонь і гаварыць: “Дым, дымочак, ляці ў камяночак. Ляці, вяртайся, а ты (імя) ка мне ў дом прывятайся”.[5] Далучаны да печкі — далучаны да сям’і. Пра гэта ж і прыказка: “Кто на печи сидел, тот уже не гость, а свой”.[6, 233]

Літаральна ўсе этнографы прыходзяць да меркаванняў аб гуртуючай сіле агню ў адносінах да чалавека. Мы гэтым часта карыстаемся ў сваіх дзеяннях і нават не заўважаем, што гэта менавіта так. І тут справа нават не ў нас саміх.

Мы жывем на мяжы ХХ і ХХІ стагоддзяў. Уступаем паміж сабой у самыя розныя стасункі, працуем, адпачываем, адзначаем святы, маем справы з самымі рознымі рэчамі і рэчывамі, з’явамі прыроды. І пры гэтым мы нават не здагадваемся аб тым, што часта сваімі дзеяннямі паўтараем сабой нашых старажытных продкаў. І справа тут нават не ў нас саміх, а ў тым, што і рэчы, якія нас атачаюць, і з’явы прыроды, якія ўплываюць на наша жыццё, захоўваюць свае першасныя ўласцівасці, свой міфалагічны змест, і такім чынам абуджаюць у нас тыя самыя пачуцці, якія яны абуджалі ў нашых далёкіх продкаў. І агонь, культ якога, на мой погляд, ляжыць у аснове азначанага фразеалагізма ў гэтых адносінах не выключэнне.

Хатні агмень, як нашчадак старажытнага вогнішча, быў адным з першых ахвярнікаў славяніна-язычніка. У этнаграфічнай літаратуры дастаткова падрабязна рэканструіруюцца карціны таго, як вакол яго збіраліся нарады родзічаў, на якіх вырашаліся самыя надзённыя для ўсіх пытанні, як з агменем дзяліліся трапезай, рэшткі якой кідалі у агонь. Безумоўна, мы можам толькі гепатытычна ўяўляць, што хвалявала і яднала нашых продкаў. Але калі мы азірнемся на сябе, то ўзгадаем, што незалежна ад нашага светапогляду і веравызнання, вогнішчы нашага дзяцінства заўсёды ядналі нас пачуццём урачыстасці, святочнасці, абуджая ў нас пачуццё самагага добрага і светлага. Мы сапраўды адчувалі сябе адной сям’ёй. Такія меркаванні ўзнікаюць на падставе ўспамінаў нашых сучаснікаў.

Узгадвае веткаўчанін Васіль Міхайлавіч Бакаеў, 1952 г. н., мясцовы паэт: “Я люблю вогнішча, калі збіраюцца сябры і хлапчукі з нашай вуліцы, дзеляцца адзін з адным самым патаемным. Мы глядзелі на зорнае неба і адчувалі нейкую сувязь з тым светам, з нашымі продкамі. Мы збіраліся вакол вогнішча і абмяркоўвалі ўсякія свае пытанні. Мы любілі вогнішча. І любілі яго так, што да гэтага часу яно ўспамінаецца мяне як нешта святое, нешта чыстае, блаславёнае, нешта такое, якое сагравае і цяпер у халодныя гады. Гэта былі нашы хлапечыя размовы, якія пераходзілі нібыта ў споведзь. Мы размаўлялі і пра дзяўчынак, якія ў той час нас маглі пакрыўдзіць. Мы казалі і пра тое, хто якую рыбіну злавіў, таму што вогнішчы палілі пасля рыбалкі, мы размаўлі пра шчупакоў, якія сарваліся, якіх не змаглі злавіць. Размаўлялі пра ўсе нашыя дзіцячыя справы: нашых мам, казалі пра тое, які у аднаго з нашых сяброў бацька п'яніца і як яму няпроста жывецца”. [7]

Узгадвае веткаўчанка Ніна Васільеўна Радзівонава, чыё дзяцінства прайшло на Алтаі: “Для мяне піянерскае вогнішча — гэта рытуал, які заклікаў да чысціні, да ачышчэння, і, сапраўды, ён як Вялікдзень для праваслаўных хрысціян. Як гімн для піянерыі была песня:

“Взвейтесь кострами, синие ночи,

Мы — пионеры, дети рабочих… ”

Дзень нараджэння піянерыі 19 траўня, і абавязкова піянерскае вогнішча як атрыбут. Я яшчэ і начальнікам піянерскага лагера працавала два разы, і таму ўсе рытуалы піянерскія выконвалі. Вогнішча аб'ядноўвала, вогнішча —гэта штосьці светлае, гэта —агонь, гэта —іскры ўгару ўзлятаюць. І нашы душы і сэрцы таксама так. Мы верылі ў добрае: сам памірай, а таварыша выбаўляй. І мы былі вельмі дружныя. Было ўсякае, сваркі нейкія былі, але аб'ядноўвала ў вогнішча. Кожнаму хацелалася чагосьці светлага і добрага: і чалавек чалавеку сябар, таварыш і брат”. [8] Таксама адзінства. “Іскры ўгару… ” — на ўзроўні архетыпу (старажытных уяўленняў) — усе разам туды, дзе Боства. На мове зразумелай Боству.

Гэта і не дзіўна, калі ўлічваць боскае паходжанне агню. Згодна адной беларускай легенды, вядомай па запісах А.К. Сержпутоўскага і М. Федароўскага, калі Бог выгнаў першага чалавека з раю, то чалавек пачаў дрыжаць ад холаду. Тады Бог загадаў яму ўзяць два кавалкі дрэва і церці іх паміж сабой. Чалавек так і зрабіў. Дрэва загарэлася і сагрэла чалавека.[9, 109]

Паводле іншай легенды, таксама вядомай па запісах А.К. Сержпутоўскага і М. Федарўскага, агонь упершыню трапіў на зямлю разам з перуном (маланкай). Бог паслаў яго на зямлю, каб пакараць чорта, які спакусіў першых людзей свету — Адама і Еву. Чорт схаваўся за ясенем, і Бог запаліў яго.[10, 108]

З прыняццем хрысціянства чалавек не адмовіўся ад уяўленняў аб агні як сімвале Боства. Але гэта ўжо агонь увасоблены ў свечкі, ламападкі. І ў гэтай прасторы таксама ўзнікаюць падобныя цуды. Пра адзін з такіх цудаў расказала жыхарка в. Неглюбка Веткаўскага раёна Валянціна Аляксандраўна Халюкова: “Удзьвёх ідуць у цэрькву. Адна і кажа: “Наце вам капейку, пастаўце за мяне сьвечачку, а то мне некалі сёдня”. Узялі, ішлі да гаворяць: “Капейку дала!” Да шыбнулі за канаву. Ідуць адтуль, на том месці сьвечка гарыць. Нада была ў цэрькву іцьціць, купіць і паставіць. Бедная, яна капейку адну дала. Багаты болей дасьць. У ёй не было болей, капеечка адна была, яна тую і аддала. Адтуль ідуць — сьвечка гарыць. Ані давай Богу маліцца, да прышлі ёй прызналісь”.[11]

Адсюль і асаблівае шанаванне, амаль да абагаўленьня агню, і стаўленне да яго як да самога Боства. Калі пагадзіцца з тым, што агонь атасаямлівалі непасрэдна з самім Боствам, то можна зрабіць меркаванне аб тым, што ў вачах старажытных людзей само Боства, ўвасобленае ў вогнішчы, распаленым на стары Новы год, спальвала стары год. У вогнішчах, што раскладалі на Масленку, Боства спальвала саламянае пудзіла як увасабленьне Зімы. Карагоды, што вадзілі на Дабравешчанне, атасаямляліся з сонцам, якое сагравае зямлю апасля працяглай зімы. Скокі праз Купальскія вогнішчы атаясамліваліся з дакрананнем да боства з мэтай ачышчэння ад грахоў. Попелам з гэтых вогнішчаў пасыпалі капустныя градкі і пры гэтым казалі: “Чэрві, чэрві, ні ешця капусту, а ешця горкі лешнік”. [12]

Відавочна, што ўсе гэтыя вогнішчы, нібыта самі Боствы, аб’ядноўвалі вакол сябе людзей у адзінае цэлае. У гэтым іх старажытнасць і самадастатковасць.

На працягу года ў самых розных святах, якія шануюць беларусы, акрамя ўзгаданых вышэй, узнікае мноства іншых рытуалаў, у якіх таксама выкарыстоўваюцца вогнішчы, факелы, ліхтарыкі, вуглі і нават попел.

У гэтым шэрагу вызначаюцца адмысловыя “Жаніцьба коміна” і “Багач”. Першы з іх выконваўся два разы на год: вясною на Фаміным тыдні і восенню ў дзень памяці Сымона Стоўпніка. Пад комінам на спецыяльным прыстасаванні вешалі пасвет — звычайную патэльню альбо металічную рашотку. Зверху гарэла лучына, што асвятляла хату ў доўгія асеннія і зімовыя вечары. Комін упрыгожвалі ручнікамі, кветкамі і стужкамі. Частавалі агонь на пасвеце гарэлкаю, салам, зернем, арэхамі. [13, 272 — 273] Абрад, вядомы як “Багач”, прымяркоўваўся да дня Нараджэння Маці Божай, якая лічыцца заступніцай ураджаю. “Багач” сімвалізуецца сявенькай з жытам ці пшаніцай і ўстаўленай васковай свечкай. Жыта зносілі па жменцы з кожнага двара. З “Багачом” абыходзілі ўсе двары ў вёсцы, потым з ім абыходзілі статак. Пасля свята яго да наступнага ўраджаю пакідалі ў хаце адного з аднавяскоўцаў. Паводле павер’яў, “Багач” павінен быў забяспечыць дому дабрабыт, багацце і шчасце. [14, 193 — 194]

Сваю галінку пад назвай “Сьвяча” да генеалагічнага дрэва свяшчэннага агню прывівае і традыцыйная культура Гомельшчыны. [15] На працягу года запальваюцца ў нашых вёсках сьвечкі, прысьвячаныя Ісусу Хрысту, Маці Божай, шматлікім сьвятым угоднікам і пакутнікам, якіх лічуць апекунамі той ці іншай вёскі. “Сьвяча” належыць усім жыхарам вёск. Згодна абраду, “Сьвяча” год знаходзіцца ў адным доме, каб праз год перайсьці да іншага гаспадара. І такім чынам год за годам яна праходзіць усю вёску.

На наш погляд, “Свяча” з’яўляецца прамым нашчадкам тых самых старажытных вогнішча і агменю, вакол якіх гуртаваліся нашы далёкія продкі, якія жылі асобнымі радамі, сем’ямі і г. д. “Свяча” пашырае кола далучаных да свяшчэннага агню да ўсіх жыхароў вёскі. Рытуал пераходу “Свячы”, які даходзіць да нас, ужо ў самім калектыве вёскі, якой належыць “Свяча”, падзяляе людзей на сваіх і чужых. Так, “Свячу” не аддавалі п’яніцам і забойцам. Таксама не давяралі “Свячу” тым людзям, якіх лічылі ведьзмакамі і калдунамі. Некаторыя з жыхароў самі адмаўляліся ад “Свячы” па прычыне атэістычнага светапогляду. Абрад узнікае у ХVIIст., калі праваслаўная вера апынулася пад пагрозай скасавання ў сувязі з наступставмі Берасцейскай Уніі (1596 г.). [16, 413] Пераняўшы ад язычнікаў традыцыю гуртавацца вакол свайго боства, увасобленага у агонь, праваслаўныя вернікі ў самыя цяжкія для сябе часы пачынаюць гуртвацца вакол свайго святога апекуна, увасобленага ў “Свячу”. “Спасіба, што пасяцілі нашага Бога”, — менавіта так падзякавала нас жанчына, у доме якой мы былі падчас свьяткаваньня. [17] Часам здаецца, што “Свяча” адзінае, што здольна захаваць амаль роднасныя, амаль сямейныя сувязі паміж жанчынамі той ці іншай вёскі. “Свяча” для іх, сапраўды, амаль адзіная нагода, каб сабрацца разам, паразмаўляць пра самае патаемнае, паспяваць — і сапраўды адчуць сябе адной сям'ёй. У рытуальны комплекс “Свячы”, як правіла, уваходзіць свечка і ікона з выявай Ісуса Хрыста, Багародзіцы альбо тога ці іншага святога. А спачатку была толькі свечка, прысвечаная тому ці іншаму святому, якога лічылі апекуном вёскі.[18, 386] Таму і назва абрада — “Свяча”. Уласцівасць свяшчэннага агню гуртаваць вакол сябе аднадумцаў захавалася ў ім да нашага часау. У гэтым адвечная каштоўнасць і роля “Свячы”. Захаваць у вёсцы “Свячу” — значыць захаваць вёску як самадастаковую духоўную з’яву. Гэта ўзнікае з зафіксаванага матэрыялу. Гэта вызначыла адна з жанчын, якая ўзгадала аб тым, як аднойчы ўзнікла меркаванне, што “Свячу” трэба аддаць у іншую вёску ў храм: “Жылаюшчыя бралі. Хто первы скажа. Вот, напрымер, задумала я ўзяць ікону, я напірод гавару: “Я ікону забіраю!” Усё я, можна сказаць, заніла іе. Но ў нас такіх мала людзей. Вольга гаварыт: “Я тады здам у цэркаў ікону”. Я гавару: “Ні ў коім случаі ікону с пасёлку ні аддавайця! Ні ў коім случаі! Вы ні бачылі, бедствія якоя ў нас было? А як ікону ўзялі, дзе што і дзелася. Нікакога бедствія німа”. [19] Падобнае меркаванне калісьці існавала і ў адносінах да хатняга агменю: “Здвалася бы, ніякага ўрону ня будзя ў гаспадарцы, калі аддаўжыць суседу галавешку альбо жменю вугольляў Тым не менш, той, хто ў пэўныя дні не адмаўляў сваім суседзям у гарачых вугольлях, — пісалі яшчэ у ХІХ ст. пра беларускіх сялян, — у тога атымецца шчасьце, і хлеб ў полі не прастаіць без патравы”. [20, 40]

Асэнсаванне свечкі як боскай прыналежнасці асэнсоўваецца і непасрэдна жыхарамі нашых вёсак. У гэтым плане цікава вызначэнне, якое зрабіла жыхарка в. Пералёўка Веткаўскага раёна Малашанка Лідзія Ільінішна: “Сьвечка — эта ж агонь. Агонь — эта Богу маліцца. Агонь — эта адкрываіш сваё серцэ, цяпло Богу аддаеш і молісся. На эты празьнік с адкрытай душой ідуць людзі. Сабіраюцца і молюцца. Перад образам, перад іконай ставіцца”.[21]

Старажытныя ўяўленні аб сувязі агню “Свячы” і агню агменю дастаткова празрыста выявіліся, праўда ў выключным, меркаванні, зробленым адной з нашых інфармантак, прынамсі: “Сьвяча гарыць… Есьлі мы запалім сьвечку возлі іконы, яна абазначае… як табе сказаць: сімвал любві к Богу. Как агнём яна гарыць, так душа наша далжна агнём к Богу гарэць. Мы далжны вассылаць к Богу. Наша душа далжна гарэць к Богу. Як еты аганёк вот гарыць малінькі — так должэн аганёк зажэчся ўнутрэ, і паслаць к Богу малітву. Для етага і “Сьвяча”, запаліваем Сьвячу, стаім возлі іконы і молімся Богу. Агню пакланяцца – ета асталась ужо ат язычнікаў. Асталась ат язычнікаў павер’яў очэнь многа”.[22]

“Свяча” стварае і сваю фразеалогію, сугучную з фразеологіяй агеньчыка. Адсюль і вызначэнні: “пайсці на “Свячу”, "запрасіць на “Свячу”. Безумоўна, у большасці вёсак на “Свячу” прыходзілі без усялякага запрашэння. Тым не менш у асобных вёсках існаваў і рытуал запрашэння. Выглядала гэта такім чынам: “Пашле хазяін свайго сына ілі дачку: “Ідзі людзей пазаві”. Дак, ані ідуць і гавораць: “Зваў бацька і матка, і я заву: “Прыходзця к нам на “Сьвячу!”[23] .” “Зваў бацька і матка, і я заву” — у вышэйшай ступені адметна, паколькі сям’я вызначаецца як цэнтр дзеянняў.

Такім чынам, мы бачым, што “фразеалагічны агеньчык” нават і не кічыцца сваёй самадастатковасцю. Ён мае старажытныя карані, мае шырокае кола папярэднікаў і родзічаў, першыя з каторых нарадзіліся ў глыбокай старажытнасці. Па сутнасці, у нашы дні ён з’яўляецца для нас іх своеасаблівым прадстаўніком, яднаючы ня толькі нас паміж сабой, а і відавочна высвятляе нашы старажытныя карані і яднае нас з нашымі далёкімі продкамі.

Крыніцы:

1. Токарев, С.А. Символика огня в истории культуры / С. А. Токарев//Этнографическое обозрение. —1999, № 5. — 40 с.

2. Воинова, Л.В., Жуков, В.П., Молотков, А.И., Федоров, А.И. Фрезелогический словарь русского языка / Л.В.Воинова, , В.П. Жуков, А.И. Молотков, А.И.Федоров. —Москва: Сов. Энциклопедия. — 1986. — С. 294. — 543.

3. Бирих, А.К., Мокиенко, В.М., Степанова, Л.И. Словарь русской фразеологии: Историко-этимологический справочник / А. К. Бирих, А.К., В.М. Мокиенко, Л.И.Степанова, Л.И. — СПб.: Фолио-Пресс, 1998. —704с.

4. Шанский, Н.М., Зимин, В.И., Филиппов, А.В. Опыт этимологического словаря русской фразеологии / Н.М. Шанский, В.И. Зимин, А.В. Филиппов — Москва: Русский язык. — 1987. — 240 с.

5.Са сшытка, які належыць ж-цы Веткі Цішковай Алене Анатольлеўне, 1964 г. н., скапіраваў Лапацін Г. І. у 2001 г. Тэкст паходзць ад Нікіцінай Веры Васільеўны (1920-1990) — ж-кі в. Старае Сяло Сш. 101. Ар. 1.

6. Даль В.И. Пословицы русского народа: Сборник. В 2 х т. Т. 2. / Даль В.И. — Москва: Художественная литература.— 1984. — 399 с.

7.Ад ж-ра Веткі Бакаева Васіля Міхайлавіча, 1952 г. н. зап. Лапацін Г.І. у 20011 г. Асабісты архіў.

8.Ад ж-кі Веткі Радзівонавай Ніны Васільлеўны, 1946 г. н. зап. Лапацін Г.І. у 20011 г. Асабісты архіў.

9. Легенды і паданні /Склад. М.Я. Грынблант і А.І. Гурскі/ Мн.: Навука і тэхніка. 1983. — 544 с.

10. Легенды і паданні /Склад. М.Я. Грынблант і А.І. Гурскі / Мн.: Навука і тэхніка. 1983. — 544 с.

11. Ад ж-кі в. Неглюбка Веткаўскага р. Халюковай Валянціны Аляксандраўны, 1931 г. н., зап. Лапацін Г. І. у 2005 г. Сш. 105. Ар. 83.

12. Ад ж-кі в. Чыстыя Лужы Веткаўскага р. Куляшовай Аўдоцьці Раманаўны, 1924 г.р., зап. Лапацін Г.І. у 1998 г. Сш. 8. Ар. 14.

13. Лозка, А.Ю. Жаніцьба коміна /А.Ю. Лозка // Этнаграфія Беларусі: Энцікл. (Беларус. Сав. Энцыкл; Рэдкал: І.П. Шамякін (гал. рэд і інш) — Мн.: БелСЭ, 1989.— 575 с.

14. Мінько, Л.І., Піліпенка, М.Ф. Багач /Л.І. Мінько, М.Ф. Піліпенка // Этнаграфія Беларусі: Энцікл. (Беларус. Сав. Энцыкл; Рэдкал: І.П. Шамякін (гал. рэд і інш) — Мн.: БелСЭ, 1989.— 575 с.

15. Лапацін Г.І., Абрад свячы ва Усходнім Палессі // Г.І. / Лапацін // Аўтэнтычны фальклор: праблемы бытавння, выхавання, пераймання: матэрыялы навук. – метад. канф. (15-16 сакавіка 2007 г.) Рэдак. кал. М. Л. Кузьмініч (адк. рэд.) [і інш.] Мінск: Бел. Дзярж. ун-т культуры і мастацтваў, 2007. — С. 84-89.

16. Падобнае меркаваньне выказвае ў сваім дасследаваньні В.А. Лабачэўская: “Лабачэўская Вольга, Абрад “гуяць ікону” як праява народнага хрысціянства на беларкска-расійскім памежжы. // В. Лабачэўская / PograniczaBiałorusiwperspektywiebnerdyscplinarney. RedacyanaukovaElžbietaSmłkowaIAnna Engeling. Warszawa. 2007. С. 403 – 430.

17. Ад ж-кі в. Буда Жгунская Добрушскага р. Дударавай Вольгі Апанасаўны, 1929 г. н. зап. Лапацін Г.І. у 2009 г. Сш. 31. Ар.37.

18.Зеленин, Д. К. Восточнославянская этнография. / Д.К.Зеленин — Москва: “ Наука”. — 1991. — 511 с..С. 386-387.

19.Ад ж-кі в. Залаты Рог Веткаўскага р. Нятылькінай Ніны Рыгораўны, 1937 г. н., зап. Лапацін Г. І. у 2007 г. Сш. 123. Ар. 20-21.

20. Токарев, С.А. Символика огня в истории культуры / С. А. Токарев//Этнографическое обозрение. —1999, № 5. —С. 36 —42 с.

21.Ад ж-кі в.Пералёўка Веткаўскага р. Малашанка Лідзіі Ільінішны, 1932 г. н., зап. Лапацін Г. І. у 2007. Сш. 57. Ар. 42.

22. Ад ж-кі в. Пакалюбічы Гомельскага р. Ліцвінавай Тамары Васільлеўны, 1938 г. н., зап. Раманава Л. Д. у 2006 г. Сш. 98. Ар. 56. Раманава, Л. Д. “Свяча ці народам, ці Богам суджана” [Тэкст] Роднае слова / Л. Д. Раманава // Роднае слова, 2004, 3. С. 104-106.

23. Ад ж-кі в. Шарсьцін Веткаўскага р. Чуяшковай Ганны Данілаўны, 1927 г. н., зап. Лапацін Г. І. у 2009 г. Сш. 126. Ар. 13.

Генадзь Ісакавіч Лапацін,

вядучы навуковы супрауоўнік Веткаўскагя музея

стараабрадніцтва і беларускіх традыцый ім. Ф. Р. Шклярава.

Апублікавана: Материалы ХIV Международной научно-практической конференции “Традиционная культура на территории Российско-Белорусского пограничья: историко-этнографический и лингвокультурологический аспекты” (г. Новозыбков, Брянская область, 14-15 ноября 2012 г. ) / Под ред. С.Н. Стародубец и др. — Брянск: РИО БГУ, 2012 . — 473 с. С. 248 — 256.

Русскоязычный сайт Ветковского музея  Китайскоязычная страница Ветковского музея
logo-5.png  logo-6.png  photo_2024-03-22_22-01-40_1.png
Facebook  vKontakte  Instagram
  Яндекс.Метрика