“Сьвечамі” у населеных пунктах Усходняга Палесься называюць як абрад, так і яго рытуальныя прыналежнасьці. У лакальных варыянтах рытуальныя прыналежнасьці ўвасабляюцца ў апранутую ў спецыяльна пашытае для яе адзеньне сьвечку, дачыненьне да вырабу якой маюць усе жыхары населенага пункта (звычайна такія сьвечкі маюць антрапаморфныя выявы);у абразы, якія шануюцца ўсімі жыхарамі вёскі (а гэта можа быць любая выява Ісуса Хрыста, Маці Божай, таксама выява любога святога); з шануемага абраза і сьвечкі. Згодна традыцыі, “Сьвяча” па чарзе знаходзіцца ў дамах усіх жыхароў вескі: год — у адным, год — у другім, і так — пакуль не абыйдзе ўсю вёску.[1] У вёсцы Капань “Сьвячой” называюць абраз, што вызначаецца і мясцовымі жыхарамі, прынамсі: “Сама ікона называлася “Сьвяча” (Ад Вярэнка Яўгеніі Сяменаўны, 1938 г. н.)[2]“Чуць-чуць помню: “Сьвяча” якаясь. Ікона такая”. (Ад Лепеш Кацярыны Барысаўны, 1936 г. н.) Такое самае вызначэньне адносна грамадскага абраза падчас адмысловага апытаньня зрабіла і адна з самых старэйшых на дадзены час жыхароў Капані Пугачова (дз. Рамашкевіч) Ганна Федараўна, 1913 г. н.: “У вас была ікона, што называлася “Сьвяча”? — Ну дак, ета самая — “Свяча”. — У вас так і казалі — “Сьвяча”? — Ага. “Свячу” пераносяць”. Разам з тым, “Сьвяча” у Капані вызначаецца як “перанасная”, альбо “перахадная” — “адзін год ў адных, патом пераходзіла к другому” — ікона. (Ад Філончыка Васіля Ігнатавіча, 1928 г. н.)

На наш погляд, а тут мы цалкам згодны з адным з першых даследчыкаў Абраду “Сьвячы” У. М. Дабравольскім[3], культ “Сьвячы” узыходзіць да агню хатняга агменю, які належыў сям’і альбо роду. Непасрэдна абрад “Сьвячы”, які прыцягнуў нашую ўвагу, пачынае фарміравацца ў ХVст.[4], калі на тэрыторыі Беларусі, а таксама на Ўкраіне (пераважна — левабярэжнае Палесьсе) узьнікаюць “брацтвы”, якія ствараліся для падтрымкі парадку ў царкве. Адной з традыцый гэтых брацтваў быў выраб агульнай сьвечкі, воск для якой звычайна зьбіралі ўсе ўдзельнікі. Такім чынам “Сьвяча” пашырае кола далучаных да сьвяшчэннага агню. Раз на год гэтая сьвечка ў дзень памяці пэўнага сьвятога “пераходзіла” да новага гасападара. З цягам часу да сьвечкі далучаюць абраз з выявай сьвятога апекуна, а ў некаторых традыцыях замяняюць ім сьвечку. А кола далучаных да сьвяшчэннага агню пашыраецца да ўсіх жыхароў населенага пункта. Непасрэдныя ўспаміны жыхароў азначанай намі тэрыторыі адносяць час узьнікненьня “Сьвечаў” да к. ХІХ — п. ХХ ст. і вызначаюць яго як “да рэвалюцыі”, “да майго раждзенія”, “в начале нашего столетия”. Паходжаньне большасьці з вядомых нам “Сьвечаў” мае аказіянальны характар. Сяляне ў выпадку хваробы блізкіх, падзяжу жывёлы, стыхійных навалаў зьвярталіся да пэўнага абраза, які замаўлялі ў “багамаза”, набывалі ў царкве і г. д. У далейшым гэты абраз па чарзе пераходзіў да ўсіх вяскоўцаў. Але з адной акалічнасьцю: “Сьвячу” не аддавалі людзям, якія не былі яе вартыя па сваіх маральных уласьцівасьцях.

У большасьці варыянтаў абрад адбываўся на працягу двух дзён. У першы дзень (звычайна гэта адбывалася ўвечары, напярэдадні пераносу) усе зьбіраліся ў доме, дзе знаходзілася “Сьвяча”. Госьці прыносілі з сабой ежу, рушнікі, іншыя тканіны, якія ахвяравалі на “Сьвячу”. Каля “Сьвячы” адбывалася набажэнствы, пасля чаго гаспадары частавалі гасьцей. Наступнай раніцай “Сьвячу” пераносілі ў іншы дом, дзе таксама адбываліся набажэнствы і частаваньне. У лакальных варыянтах ў абрадзе пераносу “Сьвячы” актыўны ўдзел прымаў сьвятар з бліжэйшай царквы.

На наш погляд, мае сэнс узгадаць у гэтых нататках публікацыю А. Е. Грузінскага “Из этнографических наблюдений въ Речицком уез. Минской г.”[5] У гэтым статусе вёска знаходзілася да 7 ліпеня 1924 г. На дадзены час вёска, вядомая як Юравічы, знаходзіцца на тэрыторыі Калінкавіцкага раёна.[6] У гэтай працы на матэрыяле в. Юр’евічы даследчык апісвае рытуал ўшаноўваньня грамадскага абраза, які належыў сваеасабліваму таварыству прафесійных “старцоў”. На падставе зафіксаванага ў в. Юр’евічы А. Е. Грузінскі робіць наступнае выначэньне: “Я не знаю в литературе описания такого обычая. Чубинский в ІІІ т. Материалов глухо говорит, что на “веснянаго Миколу в некоторых местах делают заздравные обеды, называемые Никольщиною”.[7] На наш погляд, хаця даследчык робіць фактычную памылку наконт публікацый, прысвечаных “Сьвячы”, аднак разважае, суадносячы грамадскі абраз з Мікольшчынай, у правільным накірунку. Па-першае, дастаткова падрабязна гэты рытуал ужо у 1882 годзе быў апісаны А. С. Дамбавецкім у “Опыте описания Могилевской губернии”.[8] Што тычычца другога, то факт існаваньня грамадскай сьвечкі, як рытуальнага аб’екта Мікольшчыны, быў дастаткова глыбока і падрабязна прааналізаваны далейшымі даследчыкамі “Сьвячы”, прынамсі А. С. Дамбавецкім у вышэйузгаданай працы, а таксама С. В. Максімавым.[9] Аднак трэба адзначыць адну акалічнасьць: А. С. Дамбавецкі пашырае пералік сьвятаў (Варвара, Міхайла, Георгій), да якіх прымяркоўваецца сьвяткаваньне “Сьвячы”. Дададзім да гэтага і прымеркаваны да Раства Багародзіцы абрад “Багач”. Рытуальным аб’ектам гэтага абраду з’яўляецца “Багач” — перанасная сьвечка ў лубцы з зернем.[10]

Што датычыцца непасрэдна Капані, то на цяперашні час у вёсцы захаваўся грамадскі абраз, праўда, далёка не ў першазданным выглядзе, які ўжо шмат гадоў знаходзіцца ў адных гаспадароў, але сам абрад не захаваўся. Ён існуе толькі ў вельмі фрагментальных успамінах. І толькі наш асабісты вопыт вывучэньня абраду дазваляе зьвесьці іх ў адзінае цэлае.

Капаньская “Сьвяча” — двухбаковая: з аднаго боку “Міхайла”, з другога боку да яе прыстаўлена выява “Ільлі”. “Стаяла столікам, і с адной стараны быў нарысован Ільля, с другой — Міхаіл. На чатырёх ножках стаяла. С адной стараны достачка, гдзе сьвечкі запаліваць, і с другой стараны достачка. Падстаўкі медныя, тры галавы, туды ставілі сьвечкі.”. (Ад Філончыка Васіля Ігнатавіча, 1928 г. н.) Пераносілі абраз жанчыны, па чатыры чалавекі, наперамен. Адзначым, што двухбаковая “Сьвяча” — з’ява дастаткова рэдкая. Такую “Сьвячу” маглі пераносіць, адбывалася і такое, як на Міхайлу, так і на Ільлю. З адной акалічнасьцю: калі не было жадаючых прыняць “Сьвячу” у сябе, яна заставалася ў старых гаспадароў яшчэ на год, прынамсі, у Капані такія пераносы адбываліся нават праз тры і нават пяць гадоў, хаця старажылы яшчэ засьпелі часы, калі “насілі кажэн год”. (Ад Філончыка Васіля Ігнатавіча, 1928 г. н.) У тым выпадку, калі “Сьвяча” заставалася ў старых гаспадароў на дадатковы тэрмін, абрад набываў рэдуцыраваны характар: на Міхайлу ў гэтым доме адбываліся набажэнствы і частаваньне, але абраз не пераносіўся: “На Міхайлу, дапусьцім, к нам сабіраліся старушкі, маліліся Богу, ужэ ніхто не жэлаў іе насіць”. (Ад Філончыка Васіля Ігнатавіча, 1928 г. н.)Але нават гэта засталося толькі ў памяці старажылаў.

Дастаткова позьняе ўзьнікненьне “Сьвячы” у Капані захавала ў памяці жыхароў вёскі яе гісторыю. “Эту ікону прынесьлі пешшы із Кіева. Пешком туда хадзілі людзі і адтудава. Кагда ў дваццаць первам гаду, была паляцкая вайна, сільна гарэла Капань, пачці ўся згарэла, і тагда людзі пашлі ў Кіеў пешком і прынесьлі ў дзірэўню эту ікону. А ішчо ў каком-та гаду сільная засуха была, людзі абраціліся ў цэркву і прынеслі ікону Ільі”. (Ад Вярэнка Яўгеніі Сяменаўны, 1938 г. н.) “Эта аброчны празьнік — Міхаіл. Эта аброчны празьнік быў у нашай дзярэўні. Так, с адной стараны была Міхайла, а с другой стараны быў Ільля. І ў Ільінскую пятніцу прыязжаў свяшчэньнік, і толькі кончылі пераносіць, і пашоў дожч. Міхайлу спраўлялі, а патом с абратнай стараны Ільлю, када зьдзелалі аброк. Эта ўжэ было ў трыццатых гадах”. (Ад Філончыка Васіля Ігнатавіча, 1928 г. н.) Першая дата вызначана амаль дакладна. У кнізе “Гарады і вёскі Беларусі” у артыкуле “Капань” чытаем: “У 1920 г. курсанты школы чырвоных камандзіраў вялі тут бой супраць польскіх войскаў, якія імкнуліся прарвацца да Гомеля”[11]. Таксама вядома імя мясцовага жыхара, з чыей падачы і ўзнік грамадскі абраз — Шэмяткоў Яўсей. Па вызначэньню старажылаў Капані, “ён быў граматны, і па валасьцях, і ўсюдых”. (Ад Пугачовай Ганны Федараўны, 1913 г. н.), а таксама выначаны як “стараста” (Ад Каюковай Макрэны Савелаўны, 1914 г. н.). Дакладна ўзгадваюцца і падзеі, зьвязаныя з “Ільінскай пятніцай”. Выбар абраза з выявай Ільлі быў прадыктаваны святаром з в. Баршчоўка (менавіта баршчоўскую царкву часьцей за ўсё наведвалі жыхары Капані), які, верагодна, быў знаёмы з “Поучениями, иже во святых отца нашего Климента, папы Рымскага о дванадесятницы” (о двенадцати пятницах). Згодна гэтага твора: “7 пятница — перед днем пр. Илии. Кто сию пятницу поститься, тот человек от грома, молнии, грозы, града и голода сохранен будет”[12]. Гэтымі падзеямі тлумачыцца каляндарная прымеркаванасьць да Ільінскай пятніцы абрада выкліканьня дажджу: “Адзін раз прышлі, сталі адпраўляць на полі, і дождік пашоў. Такая жарынь была, ішлі, а тады Богу моляцца, стаім — і дождзік пашоў”. (Ад Пугачовай Ганны Федараўны, 1913 г. н.) Да Ільінскай пятніцы ў Капані быў прымеркаваны абрад асьвячэньня поля і хатняй жывёлы, прынамсі, кароў. Для гэтага статак прыганялі да поля і адначасова “сьвяцілі і кароў, і жыта этай іконай”. (Ад Пугачовай Ганны Федараўны, 1913 г. н.) Аднак, разам з тым, наконт абраза з выявай Ільлі ў вёсцы існуюць і аповеды, скарэктаваныя ўплывам кінафільмаў і літаратурай атэістычнага накірунку, прынамсі: “Абракнуліся людзі, усё гарэла і не было даждзей, паехалі к сьвяшчэньніку. А той свяшчэньнік, відзіма, у яго, можа, быў барометар, знаў, калі пойдзя дождзь, усё адкладываў, адкладываў, а тада сказаў: “Прыеду ў эту пятніцу”. Прыехаў, толькі перанесьлі, кончылі Богу маліцца, за сталом сядзелі і пашоў дожч. Свяшчэньнік знаў, калі ехаць”.

У Капані, як і ў большасьці вёсак, дамы, дзе знаходзілася “Сьвяча”, асабліва калі ў вёсцы не было царквы, станавіліся своеасаблівымі духоўнымі цэнтрамі. У гэтых дамах адбываліся суботнія і нядзельныя набажэнствы і адзначаліся самыя вялікія сьвяты, прынамсі: “І ў васкрасеньне хадзілі, і які празьнік прыдзя, вот, сёдня, тама-ка, скажаць: “Сёдня — Іван. Работаць нельзя. Давайця пойдам к “Сьвячэ”. Так казалі. Пойдуць, пасядзяць, пагамонят там, памоляцца, папрашчаюцца с іконай, пашлі дамоў. І на Міколу к “Сьвячэ” хадзілі. Атмалівалісь”. (Ад Каюковай Макрэны Савелаўны, 1914 г. н.) А Міхайла адзначаўся як прыстольнае сьвята: “Эта жэ — празнік. У нас бы відзілі, што дзелалась на дваццаць первага наября после вайны. С работы ідзеш, дзень малы, і дзірэўня шуміт! Шуміт дзірэня — такі празьнік быў”. (Ад Маеўскага Мікалая Рыгоравіча, 1927 г. н.) Да “Сьвячы” прыносілі аброкі ў выглядзе рушнікоў ды іншых тканін: “Я абракнулася даць, я і дала. Можа, ішчо хто вешаў. Вешалі адно на адно. Усё наверх, наверх”. (Ад Філончык Марыі Парфёнаўны, 1914 г. н. г.) “Хто прыносіў палаценца, засьцеліць новае палаценца на іконе”. (Ад Філончыка Васіля Ігнатавіча, 1928 г. н.) Рытуальная чысьціня ў доме, дзе знаходзілася “Сьвяча”, была амаль царкоўнай: “Абракаўся чылавек: “Вазьму ікону, пусць стаіць у міне год”. Но, там, ужэ, ніхто не курыць, ні мацюгаіцца. Як у цэркві”. (Ад Каюковай Любові Ігнацьцеўны, 1931 г. н.)

Структурна абрад пераносу “Сьвячы” выглядаў у Капані дастаткова традыцыйна: “Эта ікона кажды год перанасілася на Міхайлу, хто жэлае забраць к сібе, туда і перанасілі. Преждзе, чэм эту ікону перанесьці, нужна была зьдзелаць вічэру. Усё село сабіралася. І ўсе людзі шлі за этай іконай, і перенеслі ў другую хату. Там тожы дзелалі ўстрэчны абед”. (Ад Вярэнка Яўгеніі Сяменаўны, 1938 г. н.). Але адзначаюцца і дастакова рэдкія мясцовыя асаблівасьці: “С іконай абхадзілі вакруг дзірэўні, вакруг агародаў, возлі калодцаў насілі”. (Ад Вярэнка Яўгеніі Сяменаўны, 1938 г. н.) Асаблівасьцю абрада “Сьвячы” у Капані з’яўляецца і “сьвячная” трапеза, у якой захаваліся рэшткі калектыўных частаваньняў, якія ладзіліся ўскладчыну ўсімі чальцамі брацтваў: “Людзі сабіраліся ўсе: у каго яйцо, хто што, і дзелалі абед, гарэлку ставілі, ”. (Ад Філончыка Васіля Ігнатавіча, 1928 г. н.) “Ані сабіраліся, снасілі кто што мог. Абедалі. Віно была”. (Ад Маеўскага Мікалая Рыгоравіча, 1927 г. н.) Аднак асноўны ўнёсак заўсёды рабіўся гаспадарамі “Сьвячы”.

З цягам часу “Сьвяча” паступова пачынае страчваць свае месца ў мясцовай культуры. Мясцовыя жыхары тлумачаць гэта, перш за ўсё, стратай духоўнасьці, пераемнасьці, бачаць у гэтым вынік атэістычнага выхаваньня: “Эта ікона ў нашай дзірэўні есць. Ана находзіцца… нікуда ніхто не берёт. Патаму шта преждзе чэм забраць ікону, нужна зьдзелаць вічэру. А людзі ў нас пенсіанеры, німа за што зьдзелаць”. — “Атышло ўсё, атышло. Абед справілі б, дапусьцім, да ўжэ ано атышло. Німа ўжэ каму. Маладых німа… Эта ціпер сталі прыкланяцца к Богу, і цэрквы… А раньшэ што было? Папробуй што-нібудь сказаць ці ў школі, ці дзе. Раньшэ што крысцілі дзіцей? Не было ж этага. Эта ціпер сталі… ў каждай дзірэўні, на каждам вуглу цэркві. Музеі ў школах ацеісцічэскія ўсё ўрэмя былі. Счас шчадруюць на шчодрах… ого! папробуй было б пайці пашчадраваць, на каленках сколькі будуць табе даваць, і к дзірэктару павядуць: “Што ты хадзіў міласьціні прасіць!?” (Ад Вярэнка Яўгеніі Сяменаўны, 1938 г. н., Філончык Таццяны Мікалаеўны, 1940 г.р.) “Цяпер уткнуцца хто ў целівізар, хто куды, а тада — не, управілісь, пазаўтракалі, папярадзяваліся ў чысьцінькая: “Пойдам к іконі!”. (Ад Каюковай Макрэны Савелаўны, 1914 г. н.) Адсюль выцякае і ўсё астатняе: і спроба апраўдацца матэрыяльнай абмежаванасьцю, якая не дазваляе выконваць абрад, і зьмена інтарэсаў, і г. д.

Напрыканцы трэба адзначыць, што абрад “Сьвячы” ў в. Капань Рэчыцкага раёну паўтарыў сумны лёс гэтай адметнай з’явы ў жыцьці і культуры беларусаў.

Генадзь Ісакавіч Лапацін,
вядучы навуковы супрауоўнік Веткаўскагя музея
стараабрадніцтва і беларускіх традыцый ім. Ф.Р. Шклярава.

Апублікавана: “Шостыя навуковыя Доўнараўскія чытанні, міжнародная навуковая канферэнцыя “Шостыя навуковыя Доўнараўскія чытанні”, 14-15 лістапада 2007 г. : у 2 ч. Ч. 2: Рэчыца ў часе і прасторы: 795 год заснавання горада. / В.А.Лебедзева (адк. рэд. [і інш.] – Гомель: ГДУ імя Ф. Скарыны. 2008. С. 24-29. (Дапоўнены варыянт)

[1]Лапацін Г. І. З вопыту вывучэння дыалектнай фразеалогіі. Фразеалагтзмы з кампенентам “сьвяча” // Материалы V Международнай конференции “Славянская фразеология в ареальном, историческом и этнокультурном аспекте”. Гомель. 2007. (Рыхтуецца да друку). У гэтай публікацыі прыводзіцца і бібляграфія абраду “Свяча”.

[2]Усе запісы былі зроблены аўтарам публікацыі ў ліпені-жніўні 2007 г. Асаблівасьці мовы інфармантаў захоўваюцца.

[3] Добровольский В. Значение народного праздника “Свечи” // Этнографическое обозрение. 1900. № 4. С. 35-51.

[4]Зеленин Д. К. Восточнославянская этнография. М., 1991. С. 386.

[5]Грузинский А. Е. Изъ этнографических наблюденій въ Речицком уез. Минской г. // Этнографическое обозрение. 1891. № 4. С. 142 – 156.

[6]“Гарады і вёскі Беларусі” Кн. І. Мн., 2005. С. 582.

[7]Грузинский А. Е. С. 151.

[8]Опытъ описания Могилевской губернии в трехъ книгахъ. Составленъ по прогрмме и под редакцію А. С. Дембовецкого. Книга 1. Могилевъ на Днепре. 1882. С. 494, 520, 630, 634.

[9]Максимов С. В. Нечистая, неведомая и крестная сила. СПб., 1903. (Максимов С. В. Литературные путешествия. М., 1986. С. 371).

[10] Богданович А. Е. Пережитки древнего миросозерцания у белоруссов. Гродно. 1895. (Репринт. Мн., 1995). С. 123 - 125

[11]“Гарады і вёскі Беларусі” Кн. ІІ. Мн., 2004. С. 341.

[12] Максимов С. В. Нечистая, неведомая и крестная сила. СПб., 1994. С. 422.