У ходзе працы над зборнікам “Арнаменты Падняпроўя” мы вылучылі некалькі рэгіянальных традыцый узорнага ткацтва ўздоўж прытокаў вялікіх рэк Паўднёвага Усходу Беларусі і памежжа яе з Расіяй і Украінай. Такія - бабіцка-валосавіцкая традыцыя (прыток Сожа - Покаць і прыток Бесядзі – Каўпіта); казацка-балсунская (вусце Дарагоўшы і Каўпіты – у Бесядзь, з пашырэннем на поўнач і пераходам у краснапольскую традыцыю); неглюбская і блізкія да яе (міжрэчча Бесядзі – Іпуці); дубраўская (нізоўе Іпуці); прыснянская (правы бераг Сожа з выхадам на левы бок ля вусця Бесядзі).

У экспедыцыях мы атрымалі і корпусы мясцовых назваў арнаментальных элементаў, якія прадставілі ў выглядзе алфавітаў асобных традыцый.

Паралельна запісваючы творы фальклору, мы змаглі падзяліць адпаведна і збор замоў, вылучыўшы гэты жанр як найбольш суадносны з арнаментальнай кампазіцыяй рушніка з прычыны, уласцівай абодвум ‘тэкстам’ формульнасці.

Узнікла магчымасць параўнаць іменныя слоўнікі замоў і алфавіты арнаментальных назваў як у асобных традыцыях, так і паміж імі. Мы паядналі імёны па групах: стыхіі, рэчы, геаграфічныя аб’екты, жывёлы, расліны; Бог, чалавек, міфалагічныя істоты.

Гэты падыход фіксуе складаную і далека не адназначную карціну адпаведнасцяў. Тут няма прамога ўзаемаперакладу.

Малая колькасць абсалютных супадзенняў у тэрмінах (асабліва у межах аднае традыцыі) аказваецца ‘мінімальнаю сумаю’ семантычных кропак, якія з’яўляюцца на паверхні сумяшчоных прастор-аб’ёмаў (сусвет замоў і сусвет рушнікоў).

Але з такога параўнання сапраўды ўзнікае ўяўленне аб двух ‘сусветах’, глыбінныя рысы якіх маюць адзіную ментальную падаснову.

Універсальным тэрмінам для ўсіх традыцый з’яўляецца “дуб” (з варыянтамі ў назвах узораў “дубок, дубкі”, дзе памяньшальная форма паказвае на пазіцыю – пазацэнтравае ўжыванне). Глыбінная тэма Сусветнага Дрэва павязваецца тут з рознымі спосабамі адлюстравання рытуала. Змяшчэнне “дуба” у цэнтры рушніковага узору можа адпавядаць прамому звяртанню да дуба ў замове, што мы і знаходзім у мясцовых тэкстах.

Распаўсюджанасць арнаментальнага элемента “васьмірог” (васьміканцовая зорка) і звычайнай для яго назвы “зорка” (з варыянтамі), магчыма, адпавядае звычайным у замове зоркам і зорам. Моўны тэкст мог уздзейнічаць на адбор і перавагу да гэтай “фігуріны” ва ўзорах (разам і з другой вобразнаю яго трактоўкай: ”сонца”). Цікавае пытанне, чым пазначаліся “зоркі” раней за параўнальна ‘новыя’ (як мяркуецца, з ХVIIст.) “васьмірогі”, вядзе, аднак, да васьміканцовых, шасціканцовых і чатырохканцовых крыжыкаў, за якімі ў асобных традыцыях захоўваюцца ‘зорныя’ назвы.

Узор “арол” адлюстроўвае ўплыў на ткацкія традыцыі кралявецкай мануфактуры. Але роля арла ў замовах сведчыць аб перавазе семантыкі ў выбары.

Дадаўшы тэмы “ключы” і “вочы”, мы атрымоўваем ‘сродкі зносін’ паміж ярусамі сусветаў рушніка і замовы альбо паміж ‘зонамі’ іх планіметрыі, што сапраўды адбываецца праз тэмы адмыкання-замыкання і наскрознага чароўнага зроку. Прыснянская і бабіцка-валосавіцкая традыцыі дадаюць суадносныя вобразы замовы і рушніка: “раса” і “кропелькі”, “драбінка” і “лесьвічка”, якія таксама здольныя паядноўваць прасторы.

Абсалютныя супадзенні ў назвах, як мы заўважылі вышэй, - толькі ‘выхады’ на паверхню пэўных унутраных семантычных працэсаў, падобных адзін да другога альбо адзіных у нашых тэкстах.

У прасторах рушніка і замовы мы бачым дзеянне дзьвух мадэляў сусвету (МС) – яруснай і планіметрычнай. У ім удзельнічаюць і тэрміны слоўнікаў, разыходзячыся па трох сусветных ярусах альбо па зонах тыпу ‘край’ – ‘сярэдзіна’. Такім чынам, розныя назвы набліжаюцца адна да другой і нават робяцца ‘пазіцыйнымі’ сінонімамі. Аднак бывае, што абедзьве МС узаемадзейнічаюць і ствараюць сінкрэтычную прастору ў межах аднаго тэкста. З улікам ‘зрошчаных’ МС узнікае дадатковы спіс узаемазамяняльных імён (пры тым, што захоўваецца першасны падзел: стыхіі, рэчы, жывёлы і г.д.).

Напрыклад, хтанічнымі істотамі (жывёламі Нізу альбо Краю) замовы з’яўляюцца змяя, вуж, жаба, чарвяк, рак, казяўка. У рушніку ў тых жа краявых альбо ніжніх пазіцыях ужываюцца узоры з назвамі “чарапашкі”, “жабкі”, “рачыкі”, “павукі”, “вашаночкі” – вядомыя па абрадах выклікання дажджу.

І замова, і рушнік прадстаўляюць Сусвет не як нязменны краявід, але як Шлях, бо ўводзяць у яго рытуал, магічнае дзеянне – рух праз пэўныя межы, агароджы, перашкоды, уваходы і выхады (альбо ўзводзяць адпаведныя агароджы вакол свайго Цэнтра). Тут сінанімічна збліжаюцца яшчэ рад тэрмінаў, якія здаваліся нам рознымі. Тыя ж “зоркі” робяцца значна больш ‘семантычнымі’, калі яны абкружаюць цэнтр узору, бо адпавядаюць формуле замовы: “зоркамі абгараджуся”.

Вялікае месца ў замове і рушніку аддаецца сродкам зносін паміж Тым і Гэтым, што адзначана вышэй. Патрэбна спыніцца на тым, як належачыя гэтаму семантычнаму полю назвы ўваходзяць у больш шырокія катэгорыі.

Тэмы ‘глухога’, ‘сляпога’, ‘нямога’ супрацьстаяць тэмам ‘зоркага’, ‘відушчага’, ‘з вокам’, ‘з глазам’, - як у замове, так і ў рушніку (тут ужыты назвы узораў). Аднак не заўсёды рушнік мае патрэбу вызначаць апазіцыі праз слова. Тэмы ‘касога’, ‘крывога’, ‘няпоўнага’, ’адваротнага’, ‘негатыўнага’ таксама супрацьстаяць ‘прамому’, ‘поўнаму’, ‘пазітыўнаму’, - але толькі частка паняццяў адлюстравана ў назвах узораў. Большасць ‘тэрмінаў’ дадзенай катэгорыі выяўляе сябе праз поўную альбо няпоўную форму арнаментальнага элемента (пар. у назвах: “паўвасьмірогі”, “разьбітае сэрца”), праз літаральную пазітыўнасць альбо негатыўнасць выканання узору (у кодзе колеру – ‘чырвонае’ - ‘белае’. Аднак носьбіты бранай традыцыі доўга захоўваюць памяць аб ‘адваротным’ для іх у назве: “белы” (“рожа”, “чаўнакі”, “елка”… ). Што датычыцца моўнага коду, то тут назвы арнаменту могуць суадносіцца з прыметнікамі ў замове.

Добра было б і даследаваць на мясцовым матэрыяле агульнакультурныя адпаведнасці прыкмет ды іх сімвалаў, напрыклад, назву “крывуля” для хвалістай лініі і тую ж піктаграму для вады, змяі – праз іх сходныя прыкметы (што мы знайшлі толькі часткова і ў карпацкім матэрыяле).

Некаторыя супадзенні ў назвах рэчаў і арнаментальных элементаў датычацца сімвалаў пэўнага рытуальнага дзеяння. “Секачыкі”, “сякеркі” ва узорах названыя, хутчэй, не толькі па падабенству з сякераю, але па агульнай ‘культурнай’ дзеі – сячы. “Расколкі”, “расцярэбы” - з таго ж раду. Пераўтварэнні арнаментальных элементаў на шляху іх да цэнтра кампазіцыі адпавядаюць пераліку дзеяў пераўтварэння ‘стыхійных’ аб’ектаў у ‘культурныя’. Такія імёны – назвы выніку – суадносяцца з багатым слоўнікам дзеясловаў у замове.

Гэта ж датычыцца і да дзеяў тыпу “высылаю”. Каго і куды высылаюць – можа адпавядаць і ‘метанімічнаму’ ужыванню той альбо іншай фігуры з яе назваю. Так, краявыя “крывулі”, а таксама “мядзьведзі” могуць суадносіцца як з удзельнікамі дзеяў у замове (“зьмяя”, “хазяін лесавы”), так і з ‘геаграфічнымі аб’ектамі’ тыпу “быстрыя рэкі”, “пракрасны лес”… Тое, што мы часам робім на ўзроўні агульнакультурнай рэканструкцыі, магчыма, удасца знайсці ў ‘жывых’ тэрмінах.

Розныя культурныя коды з іх магчымасцю ўзаемаперакладу накладаюцца на зыходны рад культурнага ўпарадкавання. Так, дзея падзелу вядзе да тэмы ахвярапрыношання, тэм звышнатуральнага пакарання з яго героямі і іх зброяй (Бог, святыя воіны, гром, сам замоўца – з мячамі, сякерамі, коп’ямі, нажамі, маланкай, дажджом, бураю… ).

Накіраванасць замовы збольшага на перашкоду пэўнаму адмоўнаму дзеянню альбо ўплыву (“ад зглазу”… ) вядзе да большай распрацоўкі структуры тых дзей, якіх нельга дапусьціць (дзеясловы з “не”). Рушнік з яго прадукцыйнаю магіяй можа мець і другі рад. Але сістэма “калодак”, “агароджаныя” сімвалы ў цэнтры , магчыма, захоўваюць інфармацыю і аб абарончым , ахоўным сэнсе рушніка, у чым ён сходны з замоваю.

Часам адна і тая ж ‘пачатковая’ фігура і яе назва (найчасцей “глухоўка” ды яе варыянты) пачынае розныя узорныя ‘чыны’. Яна дае вынікі развіцця ў геаметрычным, раслінным, антропаморфным ды іншых стылях арнаменту, узыходзячых да розных культурных кодаў. Падоўжваючы рад, можна дадаць транспартны, кулінарны альбо птушыны - усе яны дзейнічаюць у нашых традыцыях. Гэта зразумела, бо кожны з хадоў культурнай распрацоўкі (а значыць, і сельскай гаспадаркі, і рамёстваў, і ментальных працэсаў, а перш за ўсе – рытуальных дзеяў) – мае ў пачатку нешта сакральнае – тайнае, замкнутае, нераспрацаванае, сырое – ц э л а е - з яго амбівалентнай – цаляшчай і пагражальнай сілаю.

У сувязі з гэтым важным было б супастаўленне агульнага для ўсіх традыцый знаку з назвамі “глухоўка”, “глухая” і адпаведнай прыкметы аб’ектаў у замове, а таксама сімвалаў закрытага і цэлага, магчыма, не маючага ў сабе прыкмет далейшага развіцця, альбо абсалютнага “глухога”, не даступнага , забароненага для культурнай распрацоўкі інакш як праз магічнае і рытуальнае дзеянне. Гэткі сімвал (сімвалы) мог бы быць членам у архетыповай формуле першаснага дзеяння. Магчыма, трэба дадаць і вынікі вяртання ў замове шкодных аб’ектаў у іх першасны стан.

Такімі тэрмінамі ў абраных тэкстах замоў нам падаюцца прысутныя ўва ўсіх традыцыях назвы “камень” і “замок”, прыснянскае “зямелька”, “зьмяіны гроб”, казацка-балсунскае “сырая зямля”. Апошнія назвы могуць адпавядаць ‘земляробчаму’ пераўтварэнню “глухоўкі” – у “расколку”, “расцярэбу” (з мясцовым тэрмінам “зямлю расцерабіць”), а затым у “кучаряўку” (арнаменты неглюбскай традыцыі). Мы бачым тут рэалізацыю вобразнай тэмы – ‘раскалвання’ першапачатковай ‘глухаты’, ‘цэльнасці’ і адкрыцця зямлі – жанчыны.

Але і згаданая вышэй тэма ‘замкоў – ключоў’, агульная для замовы і рушніка, можа чытацца ў іх як частка гэтай жа агульнай тэмы раскрыцця. У замовах ключамі валодае нябесная сіла, часцей за ўсе Маці Божая. Хтанічныя ж істоты, у прыватнасці, змеі, не могуць адамкнуць зямлі, храма, слова. Такім чынам, і яны ўзнаўляюць тую ж схему, але з адмоўным вынікам. Аднак і самі прадстаўнікі нізу і краю ў замовах з’яўляюцца аб’ектам, які раскалваюць, разбіваюць, рассяваюць па чыстым полі гром, дождж, архангел Міхаіл ды іншыя ‘верхнія’ сілы, у чым праяўляецца ‘карэнная’ роднасць ‘зямлі’ і ‘змяі’(этымалагічна павязаных). Гэтыя суадносіны паміж тэкстамі рушніка і замовы мы лічым праяваю агульнага архетыпу.

Прыкмета ‘замкнутага’ датычыцца як ‘краявых’ аб’ектаў, так і цэнтральнага пункту абодвух ‘сусветаў’ (параўнайце казацка-балсунскія ‘камні’: “у чыстым полі … камень”, “на акіяне-моры … апалтаўская цэрква … с трэмя царкоўнымі камнямі”, “на камень станаўлюся, жалезным тынам абгараджуся … ”, што адпавядае і законам будавання сіметрычнага рушніка). Гэта агульная рыса пабудовы прасторы-часу традыцыйнай культуры.

Паспрабуем параўнаць тэксты замоў і кампазіцыі рушнікоў асобнай традыцыі.

Казацка-балсунскі сіметрычны паласаты рушнік сярод цёмнафонавых палос на шляху да цэнтра мае дзве белафонавыя (прыкраявую і перадцэнтравую), дзе ў чырвоным і белым фонах магчыма ўзнавіць сэнс зямных ‘зон’ і ‘нябесных дарог’ (“царская дарога”, “лебядзіная дарога”, “богава дарога” і г.д.). Цэнтр мае патрэбу ў ‘агароджы’, што і рэалізуецца як праз розныя “абводкі”, так і праз саму сістэму папярочных узорных “хрястоў” і “калодак”. Найчасцей у белафонавых узорах – “калессе“ і “чаўны”, што таксама стасуецца з вобразнаю тэмаю дарогі. Ці ёсць адпаведная структура прасторы ў тутэйшых замовах?

Дарога ёсць толькі ў тэкстах неглюбскай і казацка-балсунскай замоўных традыцый. У Неглюбскай: “Іду я … дарогай. Стаіць дуб… залатое гняздо… ”; “Ішла дарогай Мацер Божая… урокі выгаварываць”; “Той дарогай Мацер Божая ішла, 12 залатых ключоў нясла… ”. У Казацкіх Балсунах у трох замовах узнікае “дарога да горада Ерусаліма”, у якім “стаіць прыстол”. Па дарозе Мацер Божая едзе “на вараных конях”.

Калі параўнаць тэксты, бачна, што дарога ў неглюбскіх замовах вядзе да раслінных аб’ектаў або да самога “раба божага /імя/”. У казацка-балсунскіх – дарога да святога Горада і прыстола ў ім. Па дарозе, як і ў Неглюбцы, рухаюцца Божыя сілы, але яны не ідуць, а едуць. Здаецца, гэта адпавядае і схільнасці неглюбчан ставіць у цэнтр рушніка раслінныя аб’екты, пры тым, што узоры балсунскага цэнтра маюць у сваей геаметрыі больш ‘стаўповых’ і антропаморфных рысаў, нажаль, у назвах сёння амаль не зафіксаваных (але параўнайце балсунскае:”Дубовы столб, прості і отпусті рабу божжаму… ” і узор “стаўпцы”, “стоўбчыкі” гэтай жа традыцыі).

І неглюбскі, і балсунскі цэнтры рушнікоў маюць сістэму ‘абарончых’ арнаментальных “абводак”, “агародж”. Узор “калёсы” ёсць у абедзьвух традыцыях, але ў Балсунах ён больш часты і ‘ўпісаны’ у сістэму, што стасуецца з сістэмаю ‘дарожных’ назваў узораў.

Прыкметы абгароджанага цэнтра пры люстранай сіметрыі ўзораў паабапал яго – характэрныя рысы рушнікоў гэтых традыцый. У іх больш, чым у іншых, маецца замоўных тэкстаў – ‘агародж’. Па-першае, гэта ‘агароджы’ самога суб’екта замовы альбо ягонай “кароўкі”, “хаты”.

У Неглюбцы:

Жаркім сонцам абазрусь,

Жарай гадзюкай падперажусь…

Ясным месяцам абазруся,

Дробнымі зарамі абгараджуся…

У Казацкіх Балсунах:

На камень станаўлюся,

Жалезным тынам абгараджуся,

Медным небам накрыюся,

Ясным месяцам падперажуся,

Жаркім сонцам абгараджуся…

/кароўку/ жалезным тынам абгаражываю…

/карову/загаварываю, укрываю,

дробнымі звёздамі абсыпаю,

жалезным тынам абстаўляю,

зялёнай зямліцай абкладаю –

ад неба да зямлі…

Вакруг майго двара

Каменная сцяна…

Тэма агароджы (у тым ліку і касмалагічнай) у астатніх традыцыях прадстаўленая значна менш. Адзін амаль дубліруючы тэкст, але звёрнуты, мае бабіцка-валосавіцкая традыцыя, памежная з казацка-балсунскай.

Магчыма, павязаны паміж сабою перавага да падобных тэкстаў і цэнтрычныя кампазіцыі узору рушнікоў, дзе ў белафонавых поласах мы рэканструіруем ‘нябесныя’ сэнсы.

Чым жа падобныя пабудовы замоў і арнаменту ў іншых традыцыях?

Бабіцкі рушнік мае адметную трохпалосную кампазіцыю з дадатковаю паловаю паласы ў выглядзе ‘даху’ зверху. Узоры палос аднолькавыя, у чым мы бачым магчымы трайны паўтор аднае ‘фразы’ (пры тым, што трохчасткавасць заўседы захоўвае ўспамін пра тры ярусы Сусвету).

Трайны паўтор у замове – агульная з’ява. Але па лічэбніках замоўныя традыцыі групуюцца. Так, найбольш разнастайныя рады – у Неглюбцы і Казацкіх Балсунах, а найбольшая колькасць ‘троек’ – у Бабічах. Калі пазначыць першай суму ужыванняў лічбаў, а далей падлічыць колькасць паўтораў адной лічбы (яна ў косках), то атрымаем наступную схему:

Бабічы: 23=14(3)+3(3 х 9)+2(6)+1(10);

Неглюб.12=4(3)+3(12)+4(100)+1(1000);

К-Балс.:21=9(3)+2(1-ы, 2-і, 3-і)+3(3х9)+1(4)+2(40);

Прысно: 4=2(3)+1(2)+1(12).

Бліжэй за ўсе да Бабіч па ‘тройках’ Казацкія Балсуны. Найменш лічбаў – у прыснянскай традыцыі замоў ( з яе ж н е п а р ы ў н а с ц ю ў вертыкальных ланцугах узораў).

Бачна, што бабіцкая традыцыя вылучаецца схільнасцю да трайнога паўтору і ліку ‘тры’. Менавіта ў яе замовах памінаецца і Святая Тройца. Калі ўгледзіцца ў структуру замовы , то ці не ўбачым яшчэ праяваў таго, што мы адчуваем як пэўную семантычную структуру?

Так, ужэ ў першым бабіцкім тэксце – звяртанне да трох ‘памошнікаў’ і пералік трох магічных дзеяў:

Зара-зараніца,

Госпадзі, на помашч,

Маць Прачыстая…

Рызу у Іардань-раку макала,

соллю націрала,

вадой змывала…

У іншым:

Мікола, стань на помач,

Міхаіл-архангел…

Юрый-Ягорый…

Ускладнены, але прасякнуты ідэяй траічнасці склад памочнікаў яшчэ ў адной замове:

Апосталы, прыступайце,

І ты, зара … прыступай,

І ты, святая вадзіца-царыца…

Прэсвятая Троіца…

Матыў трох агародж у касмалагічным варыянце:

… медным небам,

… ясным сонцам,

… Гасподнім словам…

Тры дзеі адзявання:

Сонейкам адзяюся,

Месяцам падперажуся,

Зоркамі засцягнуся..

.

У сусвеце бабіцкай традыцыі – “тры моры”, “тры зоркі – зажога, запека, прылюбка”, “тры будынкі”, ”чэраз тры заборы, чэраз трое варот”, “тры стала”. Як звычайна, “тры сястрыцы”, ”тры змяіцы-царыцы”, але і “тры брата – адзін вадзяной, другі ветраной, трэці – патайной… ”

У “трох будынках” – “тры цяліцы”.

Адна са значных прыкмет – асобны выгляд дрэва, якое ўзгадваецца ва ўсіх традыцыях. У бабіцкай - гэта “дуб на тры какаты, на тры карані”. Колькасць яго какатоў павялічваецца з кожным разам: (3 – 6 – 10(?). Ёсць і дуб на “тры дупла”. Такі ‘трох’ярусны’ дуб мае вельмі архаічныя адпаведнасці як Сусветнае Дрэва. Падобная да яго і яблыня – “3 какаты – 3 гнязды – 3 зьмяі… ”

Перавага ў бабіцкіх замовах аддаецца загаднаму ладу дзеясловаў (менавіта праз загадны лад змаглі мы ‘прачытаць’ калісьці і трайны паўтор узору бабіцкага рушніка). Адсутнасць сіметрыі ў арнаменце правакуе разгледзіць і прасторавыя, і часавыя асаблівасці ‘узору замовы’.

Так, у тэксце “Вада-вадзіца, божая расіца… ” бачна, як зыходзіць з неба і цячэ ўсе ніжэй вада: “з-пад сонца… выходзіла, з-пад яснага месяца, бегла высокімі гарамі… вымывала каменне… ” У радзе тэкстаў тры ярусы з’ядноўваюцца: “грозы” – “дашчы” – “пяшчэры”; “гром – неба” - “зямля” – “зьмеі”; “зара” – “сасна” – “вадзіца-царыца” (яна цячэ “Днепрю, Днепр – Чорнаму мору, Чорнае мора – Беламу мору”).

Маці Прачыстая спяшаецца “на утрань… з утрэні на павячэрню, з павячэрні – на сіняе мора”. Тэмы збягаючай зверху вады, дажджу, хмар, бур, грома, маланак, Божае Маці, якая спускаецца “з нябёс… па залатой драбінцы” – нагадваюць другі тып кампазіцыі бабіцкіх рушнікоў – з вертыкальнымі узорамі-‘ліўнямі’. Мы лічым іх ‘прыснянскім’ тыпам, які увайшоў у бабіцкую традыцыю і перапрацоўваецца ёю.

Разгледзім у параўнанні з рушнікамі замовы ўласна прыснянскай традыцыі, той, дзе менш за ўсё лічэбнікаў.

Па-першае, сярод асаблівасцяў яе тэкстаў (якія маюць і агульныя для ўсіх традыцый формулы) – паўтор тых жа рысаў непарыўнасці альбо ‘сыходжання’ зверху данізу, што і ў некаторых бабіцкіх (тэкст пра “вадзіцу-царыцу”). “Зоры”, якія “відзяць” – павінны паляцець “на мора” і ўтапіць “пячаль у ваду”. Замовы ‘на каханне’ наогул звяртаюцца да ‘непамернага’ – да ракі, да дыму. Вялікая колькасць прыснянскіх тэкстаў уключае ў сваю прастору міфалагічных хтанічных істот:

Было у Бога тры дзевіцы: адна –ні ткаха, ні пряха,

другая – ні ў полі жняя,

трэццяя – сядзіць пры дарозе,

зямельку разгрябае,

… боль вынімае…

Параўнайце таксама:

На мядзьведзе еду, На жабе еду,

Вужом паганяю, Вужом абапруся,

Гадам абапруся… Усем ўрагам уста закрываю…

Храстом агаражываюсь.

Па гэтай ‘хтанічнай’ прыкмеце прыснянскія замовы стасуюцца толькі з неглюбскімі, дзе двойчы узнікае просьба да ваўкоў, аднойчы – да дамавога з “кучарявай галавішчай”, дзе “жарай гадзюкай падперажусь”, а кароўку не абгарожваюць “каменнаю сцяной”, а ператвараюць “у полі і ў лесе пнём, у балоце – камянём”.

Гэтыя ды некаторыя іншыя матывы нагадваюць пра ролю узору “глухой лапы” і нашыя разважанні наконт дадзенага ўзору менавіта ў прыснянскай і неглюбскай традыцыях (ды яшчэ ў валасовіцкай, якую мы вылучылі з бабіцкай плыні). У бабіцкіх замовах ёсць адпаведная рыса .Сярод ‘герояў’ – “у трох дуплах – тры брата… ”, а таксама шкодны і звышнатуральны “пераход на чатыры дарогі”, супраць якога змагаецца “дзедка старэнькі”, скідаючы яго “на грушу калючую, на асіну трасучую”.

Магчыма, гэткая ‘хтанічная’ падрабязнасць структуры МС ды яшчэ адметнае яе ўвасабленне ў прыснянскім :

На моры, на лукамор’і … іва,

Пад той івай – кабыла,

На той кабыле – воран ..

- тыя ‘крыўскія’ рысы, якія мы гіпатэтычна бачым у асіметрыі мясцовых рушнікоў (а таксама ў няяўнай гісторыі складанага паходжання спадчыны Неглюбкі).

Што датычыцца ‘непарыўных’ вертыкальных кампазіцый у рушніках прыснянскага тыпу, дык толькі ў гэтай традыцыі мы знайшлі замову з бесперапынным пульсаваннем вобраза ў звяртанні да дуба:

Дуб зялёны,

Дуб карністы,

Дуб ствалісты,

Дуб вяцісты,

Дуб галлісты,

Дуб цьвяцісты…

Такім чынам, назіранні над пэўнымі канстантамі прасторы і часу ў замовах і рушніках даюць надзею на тое, што удасца адшукаць агульныя рысы ў тканых і моўных ‘тэкстах’ аднае традыцыі. Таксама як і спосабы, якімі выяўляецца яе глыбінная мова; яна ж і захоўвае непаўторны варыянт Сусвету (у нашым доследзе – бабіцкі, неглюбскі, дубраўскі, прыснянскі і казацка-балсунскі).

* У артыкуле выкарыстаны экспедыцыйныя матэрыялы і фота рушнікоў з фондаў Веткаўскага музея. Тканіны наступных традыцый: 1. Дубраўскай; 2. Казацка-Балсунскай; 3. Неглюбскай; 4. Бабіцка-Валосавіцкай; 5.Прыснянскай.

Галіна Рыгораўна Нячаева,

дырэктар Веткаўскага музея

стараабрадніцтва і беларускіх традыцый ім. Ф.Р. Шклярава.

Апублікавана: Праблемы ўсходнеславянскай этналінгвістыкі. Матэрыялы Першай міжнароднай навуковай канферэнцыі (Мінск, 25-26 красавіка, 2003 года)/Укладальнік В. Ліцьвінка - Мн.: УП "Тэхнапрынт"., 2003. - 386 с.