Школа старажытнай і сучаснай народнай культуры
пры Веткаўскім музеі народнае творчасці
(па матэрыялах мясцовых традыцый)

Праграма заняткаў

Гомель. ВПП «Сож». 1999

УДК 371.036
ББК 74.200.25(4 Беи)
А 35

Аз, букі, ведзі - глаголь дабро!: Школа старажытнай і сучаснай А35 народнай культуры пры Веткаўскім музеі народнае творчасці (па матэрыялах мясцовых традыцый): Праграма заняткаў. - Гомель: ВПП «Сож», 1999. - 40 с.

ISBN985-6551-15-3

Веткаўскі музей народнае творчасці прапануе сваім чытачам распрацаваную ў музеі праграму заняткаў з дзецьмі па азнаямленню і засваенню матэрыяльнай і духоўнай спадчыны Веткаўскага рэгіёна. У аснове праграмы - арыгінальная методыка, аўтар якой - дырэктар музея Галіна Рыгораўна Нячаева. Праграма будзе цікавая ўсім, хто звяртаецца да праблем традыцыйнай культуры ў выхаваўчай рабоце з дзецьмі.

УДК 371.036

ББК 74.200.25(4 Беи)

ISBN985-6551-15-3

© Веткаўскі музей народнае творчасці, 1990

Уводзіны

Праграма «Аз, букі, ведзі — глаголь дабро!» распрацавана ў Вет каўскім музеі народнае творчасці як вопыт практычнага прымянення да следчых вынікаў. Аўтар ідэі і распрацоўкі — Нечаева Г.Р. Заняткі право дзяцца з дзецьмі ўзростам ад 5 да 17 гадоў. Першапачаткова праграма разлічаная на 37 гадзін. Зараз ідзе распрацоўка і паглыбленне яе для асобных групаў дзяцей: у дзіцячым садку (навуковы супрацоўнік Рама нава Л.Д.) і ў малодшых класах (галоўны захавальнік фондаў Леонцье ва С.І.). За аснову праграмы прынятая арыгінальная методыка, распра цаваная ў музеі. Яе галоўная асаблівасць — культуралагічны падыход да засваення матэрыяльнай і духоўнай спадчыны ў канкрэтным кан тэксце традыцыйнай культуры. Цэнтральныя ідэі тут:

1) семантычнае апісанне культурнай прасторы;

2) перавод вопыту кантактаў асобы з традыцыйнай культурай з азнаямленчага ўзроўню на ўзровень каштоўнасцяў і выяўленне не парыўных сувязяў паміж часавымі слаямі культуры (у тым ліку й сучас насцю);

3) улік рэзанансных зяваў у традыцыйнай і сучаснай культуры (ад скразных вобразаў да.касмалогіі, псіхалогіі і дзеяў).

Сёння калектыў музея засвойвае аўтарскую методыку, але на стадыі знаёмства з праграмаю і дзеля зручнасці чытача мы карыстаемся тут тра дыцыйным метадам запісу заняткаў. Эўрыстычную ж частку курса, за недахопам месца, прадстаўляем на заканчэнне ў форме кароткіх тэзісаў,
матэрыялаў для ўласнай арганізацыі працы.

Праграма заняткаў

Звод тэмаў i асобных твораў Па традыцыйнай культуры, Міфалогіі ды гісторыі мастацтва

Ў праграме агульнаадукацыйнай школы Гісторыя культуры

Гадавое кола

Міфалогія

Методыка авалодвання культурнаю прастораю

1. Пры абектыўна парушаных сувязях паміж слаямі традыцыйнай ды сучаснай культур асноўнай адзінкай уздзеяння і адраджэння гэтых сувязяў робіцца асоба і яе асабістае асэнсаванне працэсу. Такім чынам, сістэма дыялога паміж традыцыйнай культурай і сучасным чалавекам як прадстаўніком нашай культуры прадугледжвае:

а) стварэнне ўяўлення пра традыцыйную культуру на ўзроўні мадэлі яе семантычнай прасторы;

б) аналагічны падыход у дачыненні да сучаснай культуры;

в) знаходжанне механізмаў, якія працягваюць дзейнічаць у абедз вюх культурах, устанаўленне «роднаснасці» ў выпадках з парушанымі зявамі;

г) выяўленне аналагічных структур у пабудове ўнутранай культур най прасторы асобы;

д) пераадольванне «хаосу» ў структуры асобы, што існуе паміж асоб на дзеючымі ў ёй культурнымі стэрэатыпамі і вобразамі рознага паход жання;

е) асэнсаванне асобаю сябе як «нашчадка» ў мове і паводзінах, мысленні, логіцы і эмацыянальным малюнку ўчынкаў, ва ўяўленнях пра прыгажосць ды светабудову наогул — праз усведамленне культурных механізмаў;

ж) магчымае прагназаванне ў будучыню, да нашчадкаў атрыманых вынікаў у вобразе нанава знойдзеных «адвечных ісцін», уяўленне сябе асобаю ў ролі спадкаемцы.

Адбываецца абуджэнне жадання і неабходнасці перадаць асэнсава нае. Узнікае адчуванне асабістай адказнасці за культурны працэс.

2. Сярод механізмаў перадачы «роднаснай» інфармацыі ад традыцыі да сучаснай асобы (аж да… грамадства) застаецца галоўным існаванне і падтрымка агульных стэрэатыпаў і вобразаў.

Яны захоўваюцца як першасныя схемы і мадэлі стварэння свету і ся бе ў ім, ды ляжаць у падмурку ўсяго далейшага культурнага развіцця.

Так, у нашай мадэлі інфармацыйнага «спадкаемства» — гэта воб раз Дрэва (Сусветнага Дрэва).

Уяўленне сябе ў вобразе дрэва, ствала паміж карэннем, галінамі і тым гняздом, дзе павінная зявіцца будучыня, дазваляе суперэканомна скары стаць і засвоіць інфармацыйны працэс без гвалту над асобаю. Наадва рот, вызваленне энергіі пры вобразным ходзе надзвычай вялікае. Тым больш, у гэтым вобразе мы маем магчымасць дакрануцца да любых куль турных прастораў, ад гіпатэтычнага пранатальнага вобразу роста пазва ночніка як Дрэва да расліннай абрадавасці ва ўласным рэгіёне.

Са сказанага вышэй выцякае:

3. Магчымасць увядзення ў агульнакультурны і нават касмалагічны кантэкст любой зявы мясцовай культуры, а гэта пераводзіць асобу на шлях канкрэтнага ўдзелу ва ўзнаўленні згаданых парушаных сувязяў, пераходу ад гульні ў дослед да сапраўдных доследаў, што па меншай меры вядзе да:

4. Структурнага пераўтварэння сувязяў паміж асобаю і культураю, якую яна лічыць роднаю, падвышэння творчага цэнзу абодвух удзельнікаў дыялогу.

Архетыпічны вобраз, які тут амаль тоесны інфармацыйнаму кадзіра ванню, — гэта «Шлях». Ён распрацаваны сусветнаю культураю ад пагу лянкі да падарожжа, жыццёвага шляху і схемы любога творчага акту.

Магутным механізмам у нашым вопыце аказваецца:

5. Рэзанансавы метад мыслення, характэрны для традыцыйнай куль туры і, як следства, для глыбінных працэсаў у сучаснай. Ці, на прыват ным узроўні, працэсаў у культуры асобы.

У традыцыйнай культуры гэты метад увасоблены ў самім мадэ ляванні Сусвету па прынцыпах ізамарфізму. Найлепшы вобраз гэтага —
«матрешка» як шэраг «аднолькавых» абектаў, укладзеных адзін у адно га ці, наадварот, нарастаючых нібыта кольцы на ствале дрэва. «Перша ўзорам» тут зяўляецца пабудова свету, этыялагічная і касмалагічная ма дэль. Для кожнае рэчы ці дзеяння—«першарэч», «першадзеянне»—удзел
гэтых архетыпічных зяваў у згаданым Стварэнні Свету.

Асэнсаванне звыклых і звычайных рэчаў, што маюць жыццёвую вар тасць (ад посуду да адзення-чалавека-дома… і далей), у якасці канцэнт рычнага шэрагу касмалагічных абектаў дае магчымасць як універсальнага адчування, так і «новага» алгарытму паводзін.

Наступным этапам засваення сувязяў паміж традыцыйнай і сучас най культурамі зяўляецца -

6. Асэнсаванне рытуалу як асноўнага механізму ўзнаўлення касма лагічнай гармоніі.

Прынцып пераўтварэння часу ў прастору, які сфармаваны рытуа лам напачатку стварэння культуры, застаецца зернем любога культур нага акту.

Можна вырошчваць гэтае вобразнае зерне ў любым напрамку, ад канкрэтнага знаёмства з касмалагічнымі сэнсамі мясцовых рытуалаў да асэнсавання касмалогіі арнаменту ці практычнага ўдзелу ў рытуалах, да таго ж універсальнага асабістага ўяўлення.

7. «Дзеяздольнасць» традыцыйнай культуры мае адпаведнасць у структуры развіцця дзіцяці і падлетка.

Праца з традыцыйнай культурай прыводзіць да глыбокай упэў ненасці, што першапачатковымі «словамі» нашых глыбінь зяўляюцца «імя» і «дзеяслоў». Калі мысленне праз імя, «па падабенстве» стварае універсальны інфармацыйны механізм — вобраз, дык мысленне праз дзе яслоў, больш дакладна, праз дзею — гэта творчы дух усяе культурнай прасторы. Дзея, спосаб дзеяння, ягоныя абставіны, мэта і г.д. — тэрмін усялякага пазнання і неабходны сэнсавы цэнтр педагогікі. Але ў прамую супярэчнасць з арганічнымі метадамі ўступае рэчаісны недахоп руху, маторнага дзеяння і сэнсорнае збядненне інфармацыйнага абмену ў наву чанні дзяцей «вечна седзячы». Вынік такога навучання — стэрэатып пасіўнага ўспрыймання ва ўсіх далейшых паводзінах. Універсальны ме тал навучання і выхавання ў традыцыйнай культуры —

8. Гульня. Ён вылучаецца як асобны від дзейнасці дзяцей і моладзі, рытуальна забяспечваецца і ахоўваецца як непарушны запас касмічнай энергіі ў глыбіні культуры. Без яго развіццё можа перарвацца, альбо за касцянець і знікнуць.

Праз гульню разыгрываюцца ўсе дзеі: праца, рытуал, пазнанне, наву чанне, усе віды сацыяльных паводзін, засвойваецца культурная, касма лагічная прастора і будуецца адэкватная ўнутраная структура асобы.

9. Супадзенне напрамку знакавага засваення культуры з напрам Кам і адпаведным часам у развіцці дзяцей зяўляецца надзвычай спры яльным.

Паводзіны чалавека-дзіцяці — знакавыя ў значна большай ступені за аўтаматызаваныя паводзіны дарослых. Знакавыя механізмы культуры засвойваюцца менавіта ў часе дзяцінства. Больш за тое, засваенне супра ваджаецца моцнымі эмацыянальнымі зявамі рытмічных затратаў і выз валення энергіі «інфармацыйнага» паходжання.

Адчуванне гармоніі як натуральнага выніку і гаранта правільнасці таксама найбольш непасрэдна ўваходзіць у законы архетыпічнага мыс лення традыцыйнага чалавека і дзіцяці. Аднак менавіта:

10. Апора на архетыпічнае адчуванне гармоніі павінная быць асно ваю ў механізме развіцця сучаснай эстэтычнай дзейнасці і наогул імпуль сам і вяршыняй творчага працэсу. Атрымаўшы нейкія спецыфічныя па раметры работы з асобаю і, з адпаведнымі ўдакладненнямі, з «асобаю», якая расце, — дзіцяці-падлетка-юнака, мы звяртаемся да таго, што веда ем пад назваю:

11. Апора на асабісты вопыт дзяцей і стварэнне сувязяў паміж на шаю сістэмай і культурнымі тэкстамі (ведамі, навыкамі і т.д.), якія дзе ці атрымліваюць у іншых сістэмах інфармацыйнага абмену (школа, кнігі, тэлебачанне, сямья, родныя на вёсцы — вопыт паводзінаў у розных культурных «надпрасторах»). Гэты пункт праграмы патрабуе найболь шых намаганняў у распрацоўцы як метадычных, так і зместавых парале ляў і падтрымак. Але, каб не ператварыць курс у ілюстрацыю да школь ных ці іншых праграм, мы павінныя звярнуцца да традыцыйных сістэ маў — культуры, літаратуры, музыкі і т.д. па-за абёмам школьных кур саў. Iў спецыфічных адносінах да вядомага. Галоўным жа гарантам
сістэмы зяўляецца:

12. Праца ў музеі як сваеасаблівай культурнай прасторы, з усім, што пералічанае напачатку.

13. Дынамічнасць закладаецца ў праграму самім спосабам яе ажыц цяўлення. Так, заняткі пачыналі праводзіць адразу з дзецьмі ўсіх узрос таў. Калі для дзіцячага саду яны адпавядаюць паслядоўным тэмам, што закладзеныя ў праграму, дык для адзінаццатага класу немагчыма пачаць і закончыць вузкаю тэмаю, якая была б па ўмовах поўнага курса толькі пяцьдзесят шостаю і разлічаная, да таго ж, на вопыт шматгадовых дачы ненняў юнака і музея.

Таму для кожнага класа адбіраюцца тэмы, часам зводзяцца некалькі ў адну — на абём часу, які застаецца. Улічваецца вопыт, набыты ў часе рэальных заняткаў і пазапраграмных адносінаў юнака і музея. Новыя на быткі і доследы, перамены ў экспазіцыях, асабліва семантычныя выстаўкі, даюць магчымасць удасканальваць працу.

Разнастайныя магчымасці метадаў

Сярод разнастайных магчымасцяў вылучым метады навучання, блі жэйшыя нам:

— гульня як універсальны механізм авалодвання знакавымі сістэмамі;

— і другі, найбольш універсальны механізм, — моўнае мысленне.
Звернемся да гульні. Праз яе дзеці авалодваюць навыкамі працы,

тэхналагічнымі працэсамі, даследуют будову і паводзіны ўсяго — ад ляль кі да Сусвету, атаясамліваюць сябе з героем, вобразам, рэччу і нават са мою дзеяй; яны сапраўды даследуюць механізмы культуры.

Выберам той ці іншы ход дзейнасці.

Так, на занятку «Конь, качка і сонца» (пра вобраз вандровак сонца ды ягоныя ездавыя сродкі) паміж «успамінамі» пра каня агледзім ягоныя сані, вазок, дугу, пагуляем з бомамі, паслухаем і паразважаем пра іхны вобразны сэнс (круглыя, з крыжам прарэзу, звонкія, разганяюць злых ду хаў, быццам знакі — сімвалы сонца). Можна згадаць вершы А.Пушкіна і М.Багдановіча пра бомы ў зімовай дарозе.

Возьмем у рукі гліняных конікаў — свістуляк, агледзім, абмацаем гладкую, жывую непарыўнасць вырабу іх з аднога камяка. Гэта таксама вестуны вясны, пададзім «сігналы».

Увядзем праблемную сітуацыю праз рэчы і пытанні:

— А што агульнага ў свістулькі, каўша і хаты? У кроснаў «з нагамі» (архаічнага тыпу)?

Мы можам абыходзіць, аглядаць, мацаць, маляваць, рабіць «чарця жы», «будаваць», пытацца ў родных ці ў вясковага майстра. Калі ёсць
магчымасць — ляпіць, абпальваць, пекчы, выразаць з бляхі ці дрэва, рас пісваць дошку…

Калі ж сонечная «парода» каня, ягонае боскае прызначэнне — ва зіць радаснага бога святла, агню, лета — выявіцца як гарманічны воб раз, калі са здзіўленнем дзеці знойдуць рысы каня ў хаце ці кроснах, калі яны атаясамяць будову рэчаў з міфалагічным вобразам каня ды ваўка, можна спытаць:

— А куды ж вязуць гэтыя «калясніцы» — хата ці кросны? Што за стаецца «запісаным» у чалавечае памяці гаспадара дома ці на ручніку?
Які шлях пераадольваецца?

Пасля экзістэнцыяльных, абмываючых душу сэнсаў, можна зняць напружанне ў гульні-карагодзе аб сонечным руху—для малодшых, ці ў сацыяльных асацыяцыях для старэйшых, нават у гульні — пра самых знакамітых коней альбо «хто ўзгадае болей песень пра каня», ягоныя вобразы. (Для прыкладу мы прывялі толькі «конскі» ход-вобраз, ды й то — адну ягоную лінію, з-за эканоміі месца).

Нязвыклая гульня — атаясамліванне сябе з вобразам, напрыклад з Дрэвам, ці з іншым сімвалам касмалагічнай восі. Больш лёгка атрым ліваецца ўявіць сябе героем.

Удалы ход атрымаўся ў нас з малодшымі дзецьмі, калі адзін хлапчук быў пераапрануты ў старадаўняе адзенне, у вобразе «Філіпка», які ў Л.Талстога ішоў у школу і «трапляў» у школу нашу, у наш час. Далейшая гульня вялася ў форме дыялога Філіпка і дзяцей пра некаторыя старыя і сучасныя рэчы: электрычны чайнік, лямпу ды прас, і адпаведныя — са мавар, падсвечнік, вугальны прас і рубель з качалкаю. «Дзеці розных ча соў» навучалі адзін аднога, як працаваць з рэчамі, тлумачылі іх будову, «абаранялі» карысць ды прыгажосць кожнае.

«Агульная культурная прастора» атрымлівалася і ў новым для дзя цей дыялогу розных часоў, і ў асэнсаванні агульных дзеяў ды жаданняў,
у роднасці паміж продкамі і нашчадкамі.

Сімвалічна было запаліць жывы агонь, хоць бы свечкі, і адчуць веч ную эмацыянальную цеплыню «першага агню».

Геаметрычны напрамак старажытнага і глыбіннага сучаснага мыс лення таксама адпавядае строю, пабудове і форме самой культурнай прасторы, і гэта вельмі прыцягальнае выкарыстанне таго самага рэза нанснага прынцыпу. Можна даследаваць у «геаметрычных» вымярэннях асноўныя параметры культурнай прасторы (крыж, круг, прамакутнік — у аснове формаў посуду, тканіны, адзення, дома, замка, храма, горада… , рытуальнага руху і т.д.). Самую культурную прастору мы ўспрымаем геаметрычна (цэнтр, нава-кол-ле, рас-крэс-ы).

Сам зварот да любога з сімвалаў, напрыклад да кола, прыводзіць у адкрыццях дзяцей да ўсё новых «колаў», адбываецца ўсё большы ахоп зяваў. Яны адпраўляюцца ў свет этычнага, касмалагічнага, духоўнага…

Магчымы гульнёвы ход тут — адшуканне ва ўласнай культуры цу доўнае «лятаючай талеркі» — сімвала кола, і — «падарожжа на ёй» паўсіх ярусах часу ды прасторы.

Прадметнае мысленне пры гэтым — такарная праца, назіранне за вырабам ганчарнага посуду, спазнанне навобмацак кошыкаў, круглых пляцінак, знахожданне і «касмалагічнае» ужыванне элементаў кругавога мыслення ў адзенні (пояс), танцы…

Так, патрэба ўвесці геаметрычныя вобразы зявілася ў нас у выніку шматгадовай працы ў галіне семантыкі арнамента. Мы асэнсавалі стара жытную геаметрычную сімволіку як надзвычай важны і, мабыць, перша пачатковы культурны прынцып замыкания стыхійных рухаў у культур ныя формы.

Напрыканцы сваіх метадычных разважанняў пра гульню зазна чым, што сапраўды станоўчы момант гульні «ў мінуўшчыну» — нават не ў стварэнні мінулага і засвойванні яго як невядомага. Пры ўдалым пра цэсе магчымыя такія ж праекцыі ў будучыню, ці то ўзаемныя падарожжы ў часе.

Набывае галоўную каштоўнасць менавіта асэнсаванне сябе як да следчыка, вынаходніка і ўзнаўленне сувязяў паміж рознымі (у пры ватнасці, паміж традыцыйнай і сучаснай) культурнымі прасторамі праз «вядомае невядомае» — ўласную асобу. Гэты працэс дзеці адчуваюць з усёй непасрэднасцю. Прыцягальнасць ягоная — і ў пачатковай да статковасці тых ведаў, што ў разрозненым выглядзе ёсць у саміх дзяцей.
Ім няма патрэбы нанова вучыць яшчэ адзін «школьны прадмет». Яны атрымліваюць вызваленне энергіі ад гарманічнага зяднання таго, што захоўвалася ў іхняе памяці ды душах паасобку, і нават—хаатычна. Пры цягальнасць працэсу ў тым, што патрэба ў набытку, творчым пошуку новых ведаў зяуляецца сама сабою.

Вечны сэнс дзеі — яе скіраванасць да касмалагічнага і сацыяльнага гарманічнага выніку. Асабістая далучанасць да пошуку і атрыманне вынікаў у самім сабе робяць культуру ўвасобленай, роднай і даюць маг чымасць адчуць «канцэнтрычны космас»: культура ў сабе, культурная структура асобы і далей — да свойго месца ў культуры і Сусвеце.

З архетыпічных дзеяў, на якія можна абапірацца ў занятках, хаце лася б назваць вобразы:

шляху;

падарожжа;

перавозу;

адольвання перашкоды;

здабытку ды прынясення дароў;

абмену дарамі;

усіх чатырох арыфметычных дзеянняў.

Гэта таксама геаметрычна культурныя рухі ды іх сэнсы:

аховы;

выхаду;

перасячэння межаў (і т.д.);

траекторыі «рухаў-знакаў» (крыж, кола… ).

Гэта «дзеянні па архетыпічных мадэлях» (хоць усе пералічаныя воб разы неяк датыкаюцца да таго ж):

аддзяленне;

падзел;

новае злучэнне — будаўніцтва (архетып ахвярапрына-

шэння і ўтварэння новага як касмалагічнай мадэлі);

вайна — гандаль — паляванне — вяселле;

дзеі сямейнага цыкла;

дзеі — рамёствы;

дзеі магічнага зместу, асабліва завязаныя з космабіялагічным рытмам і календаром (апошні раздзел найбольш знакавы);

дзеі атаясамлівання чалавека з іншым культурным абектам, што працягвае папярэднюю тэму, аднак дазваляе сканцэнтравацца на рэчавым і вобразным увасабленні культурных і, спецыяльна, касмалагічных ідэй.

Месца правядзення (у нас — прастора правядзення) і рэчавы склад вызначаных прадметаў таксама задаюць параметры пазнання.

Экспазіцыі музея будаваліся з улікам знакавых культурных працэ саў, развіцця «вечных» скразных вобразаў і могуць быць «палігонам» для дабывання нетрадыцыйных ведаў. У любым выпадку прастора пра вядзення ёсць культурная прастора, і выкладчык павінны асэнсавана выдзеліць для сябе тыя яе параметры, якія будуць выкарыстаны, бо ма гутныя сілавыя лініі паміж рэччу і прастораю даюць магчымасць амаль цудоўнага іх выкарыстання ў культурным руху. Праблемная сітуацыя ўзнікае як энергаёмкі працэс толькі пры ўключэнні працэсу пазнання, бо абыякавыя не адчуваюць. Яна магчымая паміж любымі ўдзельнікамі дыялогу: паміж рэчамі праз няведанне асобы, паміж рэччу і прастораю, паміж рэччу і яе вобразам…

Рэч і прастора ад парушэння сувязяў да гарманічнага выніку па вязваюцца мноствам вобразных сувязяў, сама прастора напаўняецца і фарміруецца вобразамі, у іх адносінах узнікаюць новыя напружанні…
Так, уводзячы дзяцей у залу народнага іканапісу, з тэмаю «Пра адну ікону», мы можам мець культурную прастору «амаль пустою», але ў кан цы заняткаў экспазіцыя (ні разу не прыцягнутая да прамога тлумачэння альбо пералічанага агляду) становіцца першаю прасторавай мадэляю для далейшага росту агульнай тэмы («Народная культура іконы. Ікана логія, іканаграфія, абрады, вера, архетыпічныя імпульсы ў лёсе хрысці янскіх святых»).

Мова як сродак, сістэма і прастора

Моўны асяродак, уласнае моўнае мысленне, боскае знакавае пры значэнне мовы, карыстанне традыцыйным фальклорам і, у ідэале, далу чэнне да яго, этымалогія, семантычныя эцюды і гукапіс, асэнсаванне архетыпічных, касмалагічных, прасторавых энергій як мадэляванне Су свету… Пералік магчымых моўных дзеяў бясконцы. Мы абапіраемся на творчыя адносіны дзіцяці да мовы, што зяўляецца абсалютна натураль ным (тэзіс пра таленавітасць кожнага дзіцяці заснаваны і на гэтае моў най здольнасці).

Мова—універсальны код культуры. Нездарма ў распрацоўках мето дык аўтары іх прыходзяць да вызначэння такіх курсаў як «Культура і славеснасць».

Да вобразнага абагульнення

Такім чынам, мы разумеем методыку як пэўную сістэму адбору матэрыялу і накіравання патока выкладання ў адпаведныя «рэчышчы».
У жывым працэсе гэтае можа нагадаць два вельмі розныя культурныя дзеянні: сістэму сарціроўкі ды раскладання зерня па засеках (ці таго самага дзялення і не-дзялення ў ахвярапрынашэнні) і — прыклад сучас ны — існаванне нейкай магнітнай сеткі альбо нават сістэмы магнітаў, якія падзяляюць і лучаць, накіроўваюць жывы і непарыўны паток энер гіі, пры тым, што знешне мы задаем і ўмовы «напружанасці» інфарма цыйнай энергіі. Абодва прынцыпы жывуць у культуры. «Магнітны» — «паток свядомасці» жывой культуры. «Ахвярапрынашэнне» трэба рэгу лярна і рытуальна аднаўляць для «праверкі жыццяздольнасці» сістэм ды вырашэння назбіраных праблемаў. Патрэбнае яно і пры стварэнні новай методыкі як новага культурнага абекта ці прасторы.

Уласна, «магнітны» метад мае глыбінную гісторыю ў арганізацыі самога чалавечага патока пакаленняў. Магчыма, ён наогул кіруе уні версальнымі адносінамі паміж стыхіяй і культурай. Слова «змерыць» мела, відаць, не менш за два архетыпы дзеянняў:

1) умяртвіць (і ў-жыв-аць);

2) у-мяр-эжыць, злавіць у мярэжы, змяніць і скіраваць рух (пры тым, што сплесці мярэжы — той самы імпульс змены асобных рухаў раслін).

Здаецца, мы можам звесці і гэтыя розныя культурныя дзеі да аднаго вобразу ў глыбіні культуры: тэта вобраз росту расліны ў сапраўдных касмабіялагічных «сілавых лініях» сусвету. Вобраз культурнага засваен ня расліны—да яе смерці ды ўваскрасення ў рытуальным і, наогул, куль турным быцці, якое мае назву «другое жыццё дрэва».

Усе патрабаванні да метадычных заўваг могуць тычыцца гэтых «ця кучых» характарыстык, што мы і паспрабавалі захаваць у нашым вопы це стварэння методыкі.

Мы маем розны па ступені культурнасці інфармацыйны паток на ўваходзе і выхадзе. Характарыстыкі абодвух (у адзіных параметрах) да дуць нам напружанасць як розніцу, падзенне супраціўлення таго хаосу, які суправаджае, ці увасабляе, няведанне і разарваныя сувязі… (хоць апош няе атрымала яшчэ з часоў антычнасці назву «варварства»). Традыцый на «напружанасць» вызначаюць як «праблемную сітуацыю».

На выхадзе мы дасягаем нейкіх гарманічных вынікаў, аглядаем з вы шыні арлінага палёту новы культурны ландшафт, які мы за-своілі. Пера жываем тое, што адбылося, уяўляем станоўчыя перамены ўласнай асобы.

На ўваходзе настаўніку варта ўсвядоміць і часткова задаць нейкія несумяшчальныя, у зыходнай прасторы, абёмы інфармацыі, асобна існую чыя фазы жыцця. Напрыклад, для абранага намі касцюма (і для ўзросту падлеткаў) гэта могуць быць:

1) прыкметы сучасных антыстыляў моды;

2) прывязанасць людзей да моды свайго юнацтва;

3) «тэхналагічнае» размяшчэнне ўпрыгожванняў у адзенні;

4) безумоўная дасканаласць і розніца народных строяў адзення.

На выхадзе, можа быць, атрымаем разумение развіцця глыбіннага касмалагічнага мыслення ў вобразе касцюма, вяртанне да касмічных стыхій вады, агню, неба і зямлі ў іх гармоніі. Адчуем працэс культурнага ўтварэння касцюма — як мадэлі вечнага су- і проці- стаяння культуры і стыхіі.

Паглядзім на моды—люстэрка адносінаў, што змяняюцца ў залеж насці ад пануючай ідэі ці нават тэхналогіі, гармони ці апявання паруша ных сувязяў. Убачым «пераапрананне» ў той ці іншы вобраз з вечнымі вытокамі: воін, манах, пастух, араты, жабрак… , птушка, звер, дрэва…

Ці будуць запісвацца моўныя і геаметрычныя задачы ды вынікі?
Магчыма, нехта абярэ ўлюбёны для сябе і блізкі вучням іншы паралель ны код: музычны, сінтаксічны, «пладовы»?

У паглыбленым знаёмстве з адным рамяством, ці іншым умением, гэта будзе ягоны код светабудовы (напрыклад, для дзячынак-ткачых у ткацкай майстэрні).

Немагчымасць ставіць, а галоўнае, апісваць усе задачы, пералічаныя ў агульнай схеме, не пазбаўляе нас задавальнення суправаджаць свае запісы моўнымі і знакавымі «эцюдамі» на палях старонкі.

Iапошняя «заўвага»: гэта вельмі цікавы, творчы занятак для любых «прафесіяналаў», якімі мы сябе звыкліся лічыць. Калі вашыя сувязі з прафесійнаю прастораю сцёрліся і страцілі прыемнасць захаплення — паспрабуйце з дзецьмі атрымаць асалоду ад стварэння новай культурнай прасторы.

Небо и земля в костюме человека

Занятие для детского сада (старшая группа, 5 лет)

1. Разработали Нячаева Г.Р. и И.Ю. Смирнова.

2. Место занятия в программе «Аз, буки, веди… » — № 2.

3. Цель: дать детям начальное представление о трехъярусной моде ли мира. На эмоциональном уровне помочь осознать свою индивидуаль ность и причастность к окружающему миру.

4. Задачи: вместе с детьми исследовать пространство окружающего мира, путем рассуждения подвести к выводу о 3-х его частях (ярусах).
Познакомить с традиционным народным костюмом (д. Неглюбка).

5. Методы: речевое мышление; вопросно-ответный метод; практи ческие действия (рисование).

6. Используемый материал (оборудование): полный женский празд ничный костюм д. Неглюбка (демонстрируется на человеке); бумага, ка рандаши, ножницы.

7. Место проведения: детский сад.

Ход занятия:
Объявляем тему занятия: «Небо и земля в костюме человека».
Вопрос: Можно ли найти небо и землю в одежде человека?
Так как найти их сразу не так-то просто, следует рассмотреть под робно все, что нас окружает. Предложим детям отгадать загадки:

Што нас корміць,

а есць не просіць? (Земля)

Вісіць сіта круглавата,
залатое, навітое. (Солнце)

Без ног бяжыць. (Вода)

Поле не мерана,
авечкі не лічаны,
пастух рагаты.
(Небо, звезды, месяц)

Сіняя дзяружка

ўвесь свет накрыла. (Небо)

Ішоў даўгавяз,

у сырую зямлю ўвяз. (Дождь)

На дварэ гарою,
у хаце вадою. (Снег)

Чырвонае карамысла
праз рэчку павісла. (Радуга)

Рук многа, а нага адна. (Дерево)

Называя окружающие их явления и предметы, дети, конечно, на зывают их все подряд. Нужно предложить им «расставить» все по своим
местам.

«Посмотрим» вверх. Над нами — голубое небо, красное солнце, об лака, радуга в небе, ночью — месяц и звезды. Все, что вы назвали, нахо дится над нами, вверху.

А теперь посмотрим (оглянемся) вокруг себя и увидим землю, дома, сады, поля, леса и т.д. (звери, птицы, насекомые). «Полюбуемся» с деть ми этими картинами (называя понятия, дети должны охарактеризовать их). Все это находится рядом с нами, до всего мы можем дотронуться, дойти, доехать и т.д.

А есть ли что-нибудь ниже земли, под ней? (Вода — реки, криницы.

Ответить детям помогут прочитанные сказки и кинофильмы.)

Определить три яруса: верх; середина; низ.

А можно ли соединить их? Как это сделать?

Чем же можно соединить, например, небо и землю?

Сверху вниз — снег, дождь, радуга, солнечные лучи.

Снизу вверх — птицы, деревья, взгляд человека (могут «прийти на помощь» герои сказок, которые различными способами попадают на
небо).

Если в окружающем нас мире есть верх и низ, найдите его на себе (разрядка, возможность для детей немного расслабиться). А теперь, когда вы определили верх и низ, попробуем ответить на главный вопрос нашего занятия: можно ли найти небо и землю в костюме человека?

Посмотрите на одежду — свою и вашего соседа. Рассматривая одеж ду, дети находят верх — низ, темное — светлое в одежде, изображения растений, животных, геометрические орнаменты, бантики, бабочки и т.д.

А теперь я хочу показать вам старинный праздничный костюм (вво дим женщину, одетую в него).

Рассматриваем костюм, обращаем внимание на его детали.

Самая «тяжелая» по цвету часть костюма — понева и фартук — как черная, темно-синяя, наполненная водой земля, распаханная.

Платок с лучистыми «солнышками» и бабочками, подвески-«пуш ки» из гусиного пуха, бусы и бисерные украшения.

Цветы, листья, виноград — на рукавах рубахи, которые как будто растут вверх.

Вышитый подол рубахи.

Красные орнаменты-обереги в наиболее «незащищенных» местах одежды и т.д.

Посмотрите, старинный костюм вобрал в себя все, что человек ви дел вокруг себя, что было для него важно, дорого, что приводило в вос торг. Человек как бы строил своей одеждой целый мир — на себе самом.

В заключение занятия попросить детей нарисовать людей, сказоч ных персонажей с учетом всего, что они узнали на занятии.

ЧАРАДЗЕЙНЫЯ ПАМОЧНІКІ

Чарадзейныя рэчы ды зьвяры ў мясцовай народнай культуры:

панёва; ручнікі; каласы жыта, пшаніцы; коцік; сабачка

Занятак для дзіцячага садка (5 гадоў)

1. Распрацавала н.с. ВМНТ Л.Д. Раманава.

2. Месца ў праграме «Аз, букі, ведзі… » — № 3.

3. Сувязь з навучальнай праграмай дзіцячага сада:

— Т.И.Ерофеева, Л.Н.Павлова, В.П.Новикова. Математика для дошкольников: Книга для воспитателя детского сада. — М., 1992. Раз дзелы: «Величина», «Геометрические фигуры», «Ориентировка в про странстве», «Ориентировка во времени», «Количество и счет».

— Т.С.Комарова. Занятия по изобразительной деятельности в дет ском саду. — М., 1991. Тэмы заняткаў: «Нарисуй своих любимых живот ных», «Красивое развесистое дерево зимой».

4. Вядучыя метады: метад пытаньняў і адказаў; тактыльны метад; метад гульні.

5. Мэты і задачы:

— навучыць дзяцей апісваць прастору з дапамогаю геаметрычных тэрмінаў (кропка, лінія, даўжыня, прамакутнік, ромб, прамы/касы ву гал), паняцьцяў «ніз — сярэдзіна — верх», «пачатак — канец», «правы —левы», «больш— менш», «гарызантальны—вертикальны», «цэнтар», «край», «форма»;

— развіваць вобразнае мысленьне, мастацкі густ, навыкі навучаль най дыскусіі, выпрацоўваць уменьне самастойна думаць;

— выхаваць цікавасьць да мясцовага фальклору, пачуцьцё любові і адказнасці за «братоў нашых меншых», беражлівыя адносіны да хлеба.

6. Месца правядзеньня: этнаграфічны музей дзіцячага сада.

7. Матэрыялы для выкарыстаньня: панёва, андарак, ручнікі тканыя; каласкі жыта, пшаніцы; папера; каляровыя алоўкі альбо фламастэры; фігуркі коціка і сабачкі; экспедыцыйныя матэрыялы ВМНТ (т.61, ст. 17, 18).

Ход занятка:
У кожнай рэчы, жывой і нежывой, ёсьць свая магічная сіла, таямніца, якая не заўсёды можа быць бачная для ўсіх. Усё навокал нас чарадзейнае:
дрэвы, жывёлы, птушкі, кветкі і нават сама зямля. Паспрабуем з вамі ўвайсьці ў таямнічы сьвет рэчаў. Дапамогуць нам у гэтым загадкі:

Яе ўсе топчуць, а яна ўсіх корміць.
Што самае багатае ў сьвеце?

Так, гэта зямля. Чаму яе называюць самай багатай? Як вы думаеце?
Так, усё жывое нараджаецца і вырастае на зямлі. Зямлю параўноўваюць з маці, самым дарагім чалавекам для кожнага з нас.

Паспрабуем намаляваць зямлю. Як гэтае можна зрабіць? Спачатку паставім кропку. А цяпер правядзем з гэтае кропкі рысачкі ўлева і ўправа аднолькавае даўжыні. Атрымалася прамая лінія, якую называюць гары зантальнай. Гарызонт, альбо небасьхіл, небакрай — гэта нябачная лінія, тое месца, дзе неба сустракаецца з зямлёй.

Па канцох ліній правядзем рысачкі аднолькавай даўжыні, скіраваныя ўверх. Такія рысачкі-барозны праводзіць плугам па зямлі араты — чала век, які арэ поле, рыхтуе яго да сяўбы. Іх вельмі багата, гэтых рысачак барознаў. Мы ж адзначым дзьве самыя крайнія, якія называюцца межамі; у вёсках лінію паміж дзьвума палоскамі зямлі называюць «межаўніком».
Злучым паміж сабою гэтыя рысачкі лініяй. Атрымалася фігура, якую на зываюць «прамакутнік» (ад слова «кут»), ці «прамавугольнік» (ад слова «вугал»). Праведзеныя лініі ўтвараюць чатыры прамыя вуглы.

Які колер мае зямля? Так, чорны; карычневы — там, дзе расьце збож жа. Замалюем прамакутнік чорным колерам.

Увесну, калі сонца нагрэе зямлю, на ёй зьяўляюцца парасткі дрэваў, расьлін. Прарастае насеньне, што вецер альбо птушкі прынесьлі з далё кага лесу, або кінуў у зямлю сейбіт — чалавек, які сее жыта, пшаніцу. Каб зярняткі трапілі углыб, каб прарасьлі, зямлю барануюць пры дапамозе чарадзейнага прадмета — бараны. Сваёй формаю барана й сама нагад вае зямлю. Яна быццам складзеная з мноства маленькіх прамавугольнікаў.
Зямлю звычайна барануюць крыж-накрыж.

Пасьля першых навальнічных дажджоў, калі бог маланкі і грому Пя рун (так верылі нашыя продкі) пасылае вогненныя стрэлы — маланкі на зямлю, яна нібыта расколваецца ад гулкіх удараў грому, ад моцнага цяп ла, агню. Знакі сонечнай чарадзейнай сілы — крыжыкі трапляюць на зям лю. Форму гэткага ўдара паўтарае чалавек, які коле сякерай палена на дровы. Намалюем невялікі крыжык.

Ад моцнага сонечнага цяпла зярняткі ў зямлі пачынаюць узыходзіць тонкімі парасткамі — ад самага цэнтра, з таго месца, куды трапіла най болей сонечнай энергіі. Парасткі растуць угару і адначасова бачаць усе чатыры бакі сьвету. Уявім сябе на месцы парастка — у цэнтры крыжыка,
і правядзем лініі абапал нас — злучым канцы крыжыка паміж сабой. Ат рымалася фігура, якая нагадвае сабой ліхтарык ці домік, у якім пасяліўся ды жыве агонь, сьвятло, а таксама нарадзілася жывое зярнятка. Іначай гэтую фігуру называюць «ромб». А ў вёсцы Неглюбка жанчыны, што ткуць ручнікі, прыдумалі сваю назву для узора — «расколка». Замалюем яе чырвоным колерам — колерам сонца, жыцьця.

Праз нейкі час, калі з зярнятка вырастуць сьцяблінкі з каласамі, яно адшукае сабе новы домік — пераселіцца ў іншы ўзор і само зьменіцца — стане цяжкім, сьпелым, нахіліцца разам з іншымі зёрнамі ў каласох да зямлі, як вось на гэтым узоры, што завецца «кручча».

Разгорнем з вамі ручнікі і паспрабуем адшукаць «расколкі». Ручнікі з такімі узорамі жанчыны вешалі вясной, на Вялікдзень, на покуці, каб уславіць Бога, які даў жыцьцё, а таксама для таго, каб хутчэй прарастала зерне, якое ўвосень ператворыцца ў «збожжа», «збажыну» — так называ юць ураджай жыта, пшаніцы. Услухаемся і паўторым пра сябе гэтыя сло вы. У іх чуецца слова «Бог».

А цяпер успомнім, якую форму маюць гароды вашых бацькоў, су седзяў. Ці падобныя яны да формы нашых фігур на малюнках? Так, па добныя. Палі вакол Веткі, вакол вёсак, падзеленыя на вялікія кавалкі зямлі, прыкладна такой жа формы. «Палоска», «палетак», «шнур», «лапік» — так іх называюць. А дзе яшчэ можна адшукаць «палоскі» й «лапікі»? Так, на адзеньні. Перад намі старадаўняя жаночая апратка — панёва ды анда рак. Яны вельмі розныя: андарак падобны да сучаснай спадніцы. Панёва ўяўляе сабой кавалак палатна. 3 аднога яе боку ёсьць невялікі разрэз. Па нёва трымаецца на стане жанчыны пры дапамозе доўгага чырвонага по яса. Падумаем: ці ёсьць паміж дзьвума спадніцамі нешта агульнае? Так, ёсьць. Гэта форма ўзвраў: тыя самыя прамакутнікі, вялікія ды малыя «клеткі». Жанчына, што апранае такую спадніцу, а таксама белую кашу лю, расшытую вогненнымі краскамі-кветкамі, робіцца чараўніцай — роў най усяму сь вету. Панёву, андарак жанчыны насілі ў сьвяточныя дні — то было самае прыгожае адзеньне.

На панёве мы бачым вельмі багата маленькіх ромбікаў з крыжы камі ў сярэдзіне. Колькі ромбікаў — столькі зярнятак, з якіх калісьці вырастуць каласы. Людзі памятаюць адну цікавую легенду пра жытнёвы каласок. Калісьці на зямлі расло незвычайнае жыта: на кожнай сьцяблін цы вырастаў не адзін, а багата каласкоў. Паспрабуем намаляваць гэты чарадзейны колас. Ён перад намі, складзены з некалькіх жытніх кала скоў. Але ж спачатку намалюем зямлю — яшчэ адзін прамавугольнік.

3 кропкі — цэнтра ніжняй гарызантальнай лініі — правядзем вертикальную лінію. Яна будзе накіраваная ўверх. Так растуць каласы, так расьце чалавек — уверх, да сонца, да нябёсаў.
Каласы расьлі ад самай зямлі, а таксама вы расталі там, дзе на сьцяблінцы ёсьць маленькія круглыя перагародкі. Як на гэтым коласе. Коль кі было каласоў!

На нашых малюнках жытнёвы колас стаў падобным да вялікага куста, або да чарадзей нага дрэва. Падлічым, колькі каласкоў намаля ваў кожны з вас. А дзе больш зярнятак — у гэ тым коласе, ці ў чарадзейным? Вядома, ў чара дзейным.

У даўні час, калі расьлі такія каласы, лю дзі пяклі дужа многа хлеба. Нарэшце, яго стала так багата, што людзі пачалі шпурляцца ім, кі даць пад ногі, у сьмецьце. Iаднойчы тое ўбачыў Бог. Ён вельмі зазлаваў на людзей і сказаў: «Яны не паважаюцьхлеб. Я зраблю так, каб яго больш не было». Словы Бога пачулі коцік з сабачкам. Вось фігуркі гэтых жы вёл. Разьмесьцім іх на панёве, пад каласамі. Яны жаласна прасілі ласкі ў Бога, спыталіся: «А як жа мы?». Бог пашкадаваў іх, а людзей пакараў: пакінуў на сьцяблінцы ўсяго толькі адзін колас, а ўсе астатнія зьніклі.
3 таго часу людзі ядуць «каціную і сабачую долю» — хлеб з аднаго калас ка. Удзячныя людзі ніколі не пакінуць галоднымі коціка і сабачку, да дуць ім акрайчык хлеба, не прагоняць з двара. I, канечне, з пашанаю ста вяцца да хлеба: не кінуць скарынку пад ногі, а калі ўпадзе кавалачак, дык падымуць і пацалуюць, каб папрасіць прабачэньня у Бога ды выправіць грэх — свой нядобры ўчынак.

Калі ласка, выканайце яшчэ адно заданьне дома: намалюйце каля чарадзейнага каласка коціка і сабачку.

Што можна зрабіць здрэва?
Занятак для 1 класа (6 гадоў)

1. Распрацаваў н.с. Г.І. Лапацін.

2. Месца ў праграме «Аз, букі, ведзі… » — № 6.

3. Сувязь дадзенага занятка з тэмамі наступных і папярэдніх занят каў па праграме «Аз, букі, ведзі — глаголь дабро»:

— дзіцячы сад: «Чарадзейныя памочнікі» (чарадзейныя прадметы ды чарадзейныя звяры з мясцовых казак);

— 2 клас: «Ці заўсёды рэчы былі такімі, якімі мы іх ведаем сёння?»;

— 5 клас: «Што абараняюць стрэлы?» (дамавая разьба);

— 9 клас: «Вобраз дрэва ў народнай культуры».

4. Вядучыя метады: метад пытанняў і адказаў, тактыльны метад.

5. Месца правядзення: экспазіцыя «Кніжная культура Веткі» у ВМНТ.

6. Мэта занятку: увесці дзяцей у свет дыялогу старажытнага чалаве ка з прыродай.

7. Заданы занятка: развіваць вобразнае мысленне, выпрацоўваць уменне самастойных меркаванняў.

8. Экспанаты, скарыстаныя на дадзеным занятку: лапці, масла бойка, самапрадка, кошык ды іншыя вырабы з дрэва.

Ход занятка:

1.Сярод навакольных населеных пунктаў мы сустракаем вёскі і пасёлкі з такімі назвамі, як Раманаў Лес, Высокі Бор, Дубовы Лог, Асінаўка, Баркі. Зададзім пытанне: што агульнага ў гэтых назвах? Вопыт падказвае, што гэтае пытанне не выклікае ў дзяцей асаблівых складанас цяў. Пафантазіруем: што выяўляецца ў гэтых назвах — прыкметы той альбо іншай мясцовасці ці ўдзячнасць людзей дрэвам і выказаны ім го нар? Калі гэта ўдзячнасць і гонар, дык за што?

2. Паставім перад дзецьмі пытанне: што можна зрабіць з дрэва? Дзеці пералічваюць самыя розныя вырабы. Пафантазіруем: хто падказвае люд зям, што з якога дрэва можна зрабіць? Вопыт падказвае, што дзеці даюць самыя розныя адказы, акрамя таго, да якога мы павінныя разам прыйсці ў працэсе занятка. Каб дапамагчы ім, задаем пытанне: а ці не маглі пад казаць гэта самі дрэвы? Ці могуць дрэвы размаўляць? Параўнаем дрэвы з людзьмі: мы шэпчам — дрэвы шэлясцяць, мы шумім — дрэвы шумяць.
Згадаем гісторыі і казкі, дзе людзі ўмеюць гаварыць з травамі ды кветкамі, дрэвамі, іншымі раслінамі; згадаем казкі пра музычныя інструменты, што
гавораць чалавечым голасам; пра дрэвы, што вырастаюць на магілах; тэксты, у якіх людзі суадносяць свой стан альбо характар са станам ці характарам дрэва.

3. У кожнага дрэва ёсць свая гісторыя. Напрыклад, дрэвы, якія рас туць каля дарогі, расказваюць чалавеку, як можна сплесьці лапці: гэтыя дрэвы бачаць, што людзям, якія многа ходзяць, вельмі пагана без абутку — яны націраюць ды збіваюць ногі, ногі іхныя прамакаюць пад час даж джу і пэцкаюцца пад час веснавога альбо восеньскага бездарожжа. Дрэ вы, што растуць у лесе, падказваюць, як можна зрабіць кошык, каб зруч ней было збіраць грыбы й ягады. Дрэвы, што растуць на беразе ракі ці возера, падказваюць, як можна зрабіць рыбалоўныя прынады і т.д.

Кожнае дрэва, якое вылучае сябе сярод іншых, прыводзіць пэўныя аргументы на сваю карысць. Напрыклад, ліпа кажа пра сваю мяккасць ды пяшчотнасць, і таму лапці з ліпавага лыка будуць вельмі зручнымі на нагах; дубовае дрэва ганарыцца сваёй сілаю і вырабы з дубовае драўніны не будуць баяцца ні спекі, ні марозу, ні дажджу, ні снегу, не будуць яны падуладныя часу; бяроза ганарыцца сваёй прыгожай карой, з якой мож на рабіць вазачкі для кветак, што радуюць вока.

4. Удзячнасць людзей:

— драўляныя прадметы, упрыгожаныя разьбой ды роспісам;

— маляўнічыя іконы;

— іконы, аздобленыя залачонай разьбою;

— населеныя пункты з «дрэўнымі» назвамі. Вядома, з аднога боку ў гэтых назвах могуць быць адзначаныя прыкметы той альбо іншай мяс цовасці, а можа, гэта ўдзячнасць людзей дрэвам за тое, што дрэвы для іх зрабілі?

З тэкстаў, выкарыстаных на дадзеным занятку:

Дзед у нас калісьці быў. Прадзед ішоў у лес вуллі кутаць. Ну, і з ім бег дзед наш, малы яшчэ быў. Бацька ідзець сабе, а эты малы бяжыць, бяжыць да стане і смяецца. Ён тады кажа: «Аўсейка, што табе смешна?» — «Да, нічога». Зноў прабяжыць дзіцёнак той, зноў астановіцца. Ён што? Радзіўся дзіцёнак, і ўсе зубы былі ў роце. Эта рэдка бывае. Пагаворка такая: «Што ты радзіўся з зубамі, значыць усё доўжны знаць на свеце». Так, бацька той ідзець вуллі кутаць, і ён, дзед наш, Аўсейка той. Бацька пытае ў яго: «Што ты смяешся?».

Так той не прызнаваўся. Назад ідуць з бацькам. Той к яму прывяз ваецца: «Ну, чаго табе была смешна? Ты з мяне смяяўся, што я стары і некрасівы?» — «Не, я не з цябе смяяўся. А, вот, ты не чуеш, а я чую, вон тыя траўкі качаюцца на вятру. Ківаецца траўка і кажа: «Я ат скулы». А вон тая траўка ківаецца і кажа: «Я ат кілы».

Значыт, - вот, траўкі гаворуць паміж сабой, і кожнаю траўку нада панімаць: якая ад чаго. Той дзіцёнак, што радзіўся з зубамі, ён ужэ чуе тыя траўкі. Тая: «Ад грызі», —ківаецца. А тая яшчэ ад чаго кажа.
Ён, гэты дзіцёнак рос і знаў усе этыя траўкі. Эта усё па пародзе дано.
Богам дано. (Запісаў Лапацін ГЛ. ад жыхаркі в.Барталамееўка
Еціпнёвай Матроны Цітаўны, 1919 т.н., 8 красавіка 1993 г. — ЭМ ВМНТ, т.53, л.78.)

Замова ад уроку:

У лесе на прыгорку стаіць сасна тонкая, высокая, лісцем зялё ная, і не баіцца ўлетку жары, ўзімку марозу, ні жаркае сонца, ні яс нага месяца. Так раба божжая Матрона не баіцца ні ўрокаў, ні пры гавораў, ні падумных, ні пагадных, ні пацешных, ні пасмешных, ні хлапяцкіх, ні дзявоцкіх, ні парабоцкіх. (Запісаў Лапацін Г.І. ад жыхаркі в.Барталамееўка Еціпнёвай Матроны Цітаўны, 19Г9 т.н., 1 сакавіка 1994 г. — ЭМ ВМНТ, т.53, л.54.)

Усе людзі прыходзяць з лесу без грыбоў і ягад, а мой дзядуля заўсёды прыносіць і ягады і грыбы. Ён аднойчы на Купалле папа раць-кветку пабачыў і з тых пор мову раслін разумее. (Паводле апо веда, пачутага пад час экскурсіі ад хлопчыка, наведвальніка музея).

Акрамя таго, намі выкарыстоўваюцца тэксты са зборніку «Легенды і паданні», Мн., 1983 г.:

— легенды пра паходжанне дрэваў: № 561 (Дуб і сасна), № 562 (Дуб і сасна);

— тапанімічныя легенды: № 443 (Лазовы куст), № 493 (Вёска Трех гранны Дуб), № 515 (Альхімкава балота).

У якасці хатняга задания дзецям можа быць прапанавана запытац ца (запісаць) у старэйшых членаў сямі аповеды пра назвы населеных пун ктаў, адкуль яны родам; легенды пра паходжанне тых ці іншых раслін; аповеды пра людзей, якія маглі размаўяць з сіламі прыроды.

Всегда ли вещи были такими, какими мы знаем их сейчас?

Занятие для 2 класса (7 лет)

1. Разработала н.с. ВМНТ С.И. Леонтьева.

2. Занятия ограничиваются тремя темами: народный девичий кос тюм, глажка, чаепитие.

3. Место в программе «Аз, буки, веди… » — № 8.

4. Ведущие методы: игра, практические действия с предметами, ре чевое мышление.

5. Задачи: познакомить детей с жизнью старинных вещей в быту их бабушек, прабабушек и т.д.

Через игру, общение, практическое действие дать знания на чувствен ном уровне, способном закрепить их и сохранить на более длительный
срок.

6. Место проведения: г. Гомель, СШ № 10, 2-е классы.

7. Используемый материал: народный костюм (рубаха, колышки, пояс); кошелек из лыка; рушничок тканый; скалка и рубель; утюги метал лические; самовар; чайничек и кофейник металлические; подстаканник (экспонаты из фондов музея). Все предметы конца XIX — начала XX вв.

Ход занятия:

Сообщаем тему занятия: «Всегда ли вещи были такими, какими мы знаем их сейчас?»

Одновременно ставим этот вопрос перед учащимися. Отвечая, ребе нок должен проиллюстрировать свой ответ примерами. Мы же помога ем детям расширить круг сравниваемых предметов в разных областях (транспорт, жилище, посуда, одежда и т.д.).

Выбираем девочку-помощницу.

— А теперь давайте представим, что Леночка живет совсем в дру гом времени, лет 80—100 назад. Во что бы она была одета?

После разных представлений и предположений детей показываем рубаху (элемент народного девичьего костюма). Вместе с детьми рассмат риваем, в каких местах белая льняная рубаха украшена красными узора ми. Они сами перечисляют: рукава, обшлага, ворот, низ подола.

— А скажите, с какими понятиями у вас связывается белый цвет и красный?

Опираясь на опыт детей в описании состояний природы, раскрывая смысл некоторых понятий и сравнений (белый как смерть, весна-красна и т.д.), через оппозиционные ряды: зима—лето, белая кровь—красная кровь, зло—добро подводим детей к выводу о том, что белый цвет мож но связать с понятием смерти, а красный — жизни.

Человек одеждой защищал, оберегал свое тело, узорами он как бы перекрывал все входы в тело болезням, сглазу, всякой нечисти, злу. На деваем рубаху, колышки (андарак) на девочку.

— А чего еще не хватает?

— Верно, пояса.

— А кто из вас слышал такое выражение: «Ишь, распоясался!».

— В каком случае родители могли вам так сказать?
Рассказывая о необходимости пояса, о его роли в народном костю ме, объясняем вместе с детьми происхождение этого выражения.

— Итак, мы завершили поясом костюм. А как вы считаете, это го родской или деревенский костюм?

— Какими домашними делами могла заниматься девочка вашего
возраста в то время?

После всевозможных перечислений просим детей рассказать, каки ми домашними делами занимаются они, не забывая при этом хвалить их.

— А вот Леночка, если бы жила в давние времена, могла в этом воз расте соткать ткань для этой рубахи и сшить ее, украсив простыми узо рами. Девочек очень рано, с 4 лет начинали приучать к домашней рабо те, обучать рукоделию: прясть лен, шерсть, делать ниточки, из которых они потом ткали холсты. К 15—16 годам девочка превращалась в насто ящую прекрасную мастерицу.

— А кто из вас гладит сам? Как вы это делаете?

— А сейчас мы посмотрим, как это делали в том времени.

Вот два предмета. Показываем рубель и скалку, одновременно вы ясняем, как они называются и где дети с ними встречались (в сказках,
мультфильмах, в своей жизни). Затем просим продемонстрировать, как
можно этими предметами погладить рушничок.

Дети с удовольствием проделывают самые различные, подчас не предсказуемые действия. В конце концов общими усилиями воспроизво дим их правильность. Дети вновь пробуют гладить, обнаруживая при этом, что это не так уж просто. Человек всегда стремился облегчить фи зический труд. И естественно, на смену этим предметам пришли металлические утюги. Показываем два утюга: маленький металлический и большой, с открывающейся крышкой и трубой. Просим детей объяснить принципы их работы.

— Ну вот, мы потрудились, теперь перейдем к чаепитию.

— Как вы пьете чай? (в чем заваривают, как кипятят воду и т.д.) После рассказов детей ставим на стол старинный самовар. Казалось бы, почти все его видели, знают, но при практических действиях опять возникают трудности: дети не знают, куда наливается вода, для чего труба и т.д.

Сначала выясняем, куда же наливается вода. После предположений помощницы о том, что она наливается в трубу, проносим самовар по рядам,
чтобы дети за глянули в него. Убедившись, что в трубу нельзя наливать (она с дырочками), продолжаем вместе с детьми изучать уст ройство самовара и принцип его работы.

Затем извлекаем из «волшебной» сумки еще старинные предметы, имеющие отношение к чаепитию: маленький металлический чайничек для заварки, кофейник, медный узорный подстаканник и даём детям возможность «пообщаться» с этими предметами. Они берут их в руки, рассмат ривают узоры.

— Скажите, как интереснее, приятнее пить чай — из самовара или из чайника?

— А почему из самовара? Давайте посмотрим на него еще раз. Если бы мы его почистили, он сиял бы, как солнышко, он такой же круглый, как солнышко, он как бы сам работает — греет воду, от него такое тепло идет, с ним уютно.

— Давайте подумаем, почему вокруг самовара собиралась вся се мья, почему чай пили не по одиночке (как можно сейчас), а все вместе?
Самовар собирал вокруг себя всех членов семьи, он важно стоял в цент ре стола, к нему относились бережно, с любовью, уважением, как к члену
семьи. Обычно утром начинали с него день, обсуждая предстоящие дела, а вечером, заканчивая день чаепитием, подводили итоги прожитого дня.
Самовар объединял всех, делал ближе друг к другу.

В конце занятия выясняем, что дети узнали для себя нового. Убеж даемся, что через общение с предметами, через практические действия
мы добились полноты эмоциональных переживаний, позволяющих по лучать чувственные знания, которые дают возможность достичь гармо ничных результатов.

Школа старажытнай і сучаснай народнай культуры
пры Веткаўскім музеі народнае творчасці
(па матэрыялах мясцовых традыцый)

Праграма заняткаў

Гомель. ВПП «Сож». 1999

УДК 371.036
ББК 74.200.25(4 Беи)
А 35

Аз, букі, ведзі - глаголь дабро!: Школа старажытнай і сучаснай А35 народнай культуры пры Веткаўскім музеі народнае творчасці (па матэрыялах мясцовых традыцый): Праграма заняткаў. - Гомель: ВПП «Сож», 1999. - 40 с.

ISBN985-6551-15-3

Веткаўскі музей народнае творчасці прапануе сваім чытачам распрацаваную ў музеі праграму заняткаў з дзецьмі па азнаямленню і засваенню матэрыяльнай і духоўнай спадчыны Веткаўскага рэгіёна. У аснове праграмы - арыгінальная методыка, аўтар якой - дырэктар музея Галіна Рыгораўна Нячаева. Праграма будзе цікавая ўсім, хто звяртаецца да праблем традыцыйнай культуры ў выхаваўчай рабоце з дзецьмі.

УДК 371.036

ББК 74.200.25(4 Беи)

ISBN985-6551-15-3

© Веткаўскі музей народнае творчасці, 1990

Уводзіны

Праграма «Аз, букі, ведзі — глаголь дабро!» распрацавана ў Вет каўскім музеі народнае творчасці як вопыт практычнага прымянення да следчых вынікаў. Аўтар ідэі і распрацоўкі — Нечаева Г.Р. Заняткі право дзяцца з дзецьмі ўзростам ад 5 да 17 гадоў. Першапачаткова праграма разлічаная на 37 гадзін. Зараз ідзе распрацоўка і паглыбленне яе для асобных групаў дзяцей: у дзіцячым садку (навуковы супрацоўнік Рама нава Л.Д.) і ў малодшых класах (галоўны захавальнік фондаў Леонцье ва С.І.). За аснову праграмы прынятая арыгінальная методыка, распра цаваная ў музеі. Яе галоўная асаблівасць — культуралагічны падыход да засваення матэрыяльнай і духоўнай спадчыны ў канкрэтным кан тэксце традыцыйнай культуры. Цэнтральныя ідэі тут:

1) семантычнае апісанне культурнай прасторы;

2) перавод вопыту кантактаў асобы з традыцыйнай культурай з азнаямленчага ўзроўню на ўзровень каштоўнасцяў і выяўленне не парыўных сувязяў паміж часавымі слаямі культуры (у тым ліку й сучас насцю);

3) улік рэзанансных зяваў у традыцыйнай і сучаснай культуры (ад скразных вобразаў да.касмалогіі, псіхалогіі і дзеяў).

Сёння калектыў музея засвойвае аўтарскую методыку, але на стадыі знаёмства з праграмаю і дзеля зручнасці чытача мы карыстаемся тут тра дыцыйным метадам запісу заняткаў. Эўрыстычную ж частку курса, за недахопам месца, прадстаўляем на заканчэнне ў форме кароткіх тэзісаў,
матэрыялаў для ўласнай арганізацыі працы.

Праграма заняткаў

Год навучання,
клас, узрост		№ занятка і тэма
Першы,	1	Што такое музей?
дзіцячы сад,	2	Неба і зямля ў касцюме чалавека.
5 гадоў	3	Чарадзейныя памочнікі (чарадзейныя рэчы, чарадзейныя звяры з казак — у мясцовай народнай культуры: верацяно, лапці, ступа, грабеньчык, клубок, жар-птушка, мядзьведзь).
Другі, 1 клас, 6 гадоў	4	Патрэбныя літары і прыгожыя буквіцы (пра мастацтва аздаблення мясцовых старадаўніх рукапісаў).
	5	«Красная» радасць ды чорны смутак (пра тое, як жывуць розныя колеры ў народным мастацтве — ад абраза да кашулі).
	6	Што можна зрабіць з дрэва? (Разнастайныя тэхнікі апрацоўкі дрэва ў мясцовай народнай творчасці, прыгажосць формы, арнамента).
Трэці,	7	Кніга — сад: як вырошчваць буквіцы? (Практычны занятак).
2 клас,	8	Ці заўсёды рэчы былі такія, якімі мы ведаем іх сёння?
7 гадоў	9	Пра адну ікону (Георгій).
Чацвёрты,	10	«Конь, качка і сонца» (Падарожжа сонца, яго ездавыя сродкі.
3 клас, 8 гадоў		Старажытныя ўяўленні славян пра будову космасу). Карагод, магія.
	11	«Круглы год» — каляндар прыроды і працы, вобразы мясцовай народнай творчасці. Кола. Магія карагода.
	12	Пра што расказваюць старадаўнія рэчы? (Гісторыя, эстэтыка, прызначэнне прадмета ў быце чалавека. Прадмет «сялянскі» і «гарадскі»).
Пяты, 4 клас,	13	Як чалавек асвятляў сваё жытло і што можна вышьщь пры лучыне? (Гісторыя свяцільнікаў. Вобраз агню ў арнаменце і абрадзе).
9 гадоў	14	Вобраз Сусветнага Дрэва ў народнай культуры (вазон на вакне і на ручніку, радавое дрэва).
	15	«Багатыры» (гісторыя, эпас, легенда, звычай, народны побыті творчасць; абразы: Мікола, Ілля).
Шосты, 5 клас, 10 гадоў	16	Уяўленні, звязаныя з будаўніцтвам дома. Што аберагаюць «стрэлы»? (Прадметы-абярэгі, узоры-абярэгі, абразы-абярэгі. «Неапалімая купіна»).
	17	Вобразы народнага адзення (далейшае развіццё тэмы «Неба і зямля»).
	18	Як даўней рабілі кнігу?
Сёмы, 6 клас,	19	Музыка народнага мастацтва (рытм, сіметрыя, мелодыя — голасам, колерам, формай, прапорцыямі).
11—12 гадоў	20	Адкуль зявіўся ўзор, якому пяць тысяч гадоў, на вясковым ручніку? (Глыбіні памяці). Геаметрычны чын. Дубліраванне паведамленняў у розных мовах культуры (геаметрычны чын у ткацтве, разьбе, апрацоўцы металу, гліны… , у вянках, мове танца).

Год навучання,
клас, узрост	№	занятка і тэма
	21.	Прадметы працы і цеплыня чалавечых рук. Як нараджаецца прыгажосць? (Запрашэнне майстра).
Восьмы, 7 клас, 12 гадоў	22.	Барацьба дабра і зла, перамога прыгажосці — асноўныя пачаткі, адлюстраваныя ў кожным творы народнага мастацтва (ікона, ручнік, строй адзення).
	23.	Веткаўскі стыль аздаблення старадаўніх рукапісаў. Вобразы Сярэднявечча. Народныя традыцыі. (Рай-сад, паўлін, чара дзейныя птушкі Сірын, Гамаюн, Алкано ст. Рыцарскія маты вы. Траўныя ўзоры і блізкасць да прыроды веткаўскага мас така кнігі).
	24	Мастацтва аздаблення тканіны. Чаму навучылі кросны. (Багацце тэхналогіі выканання узораў. Падрыхтоўка не вялікай выстаўкі і дзяцей да экскурсіі па ёй).
Дзевяты, 8 клас, 13—14 гадоў	25	Славянская міфалогія. Пра старажытныя славянскія знакі ды сімвалы ва ўзорах народнага мастацтва (на прыкладзе нашага раёна).
	26	Старадрукі на Ветцы. Шлях даўжынёю ў 400 гадоў. Таямні цы старадаўніх надпісаў (пра надпісы на старонках старажыт ных кніг са збору музея).
	27	Вясна. Вобраз птушкі ў народнай культуры. (Арнаменталь ныя матывы; танцы і карагоды; песні; упрыгожванне дамоў; вобраз птушкі ў касцюме; абрадавае печыва, кулінарыя). Прак тычныя заняткі: печыва, роспіс ці выпальванне, разьба.
Дзесяты,	28	Космас прадмета, народнага касцюма, жытла, песні.
9 клас, 14—15 гадоў	29	Экскурсія па горадзе: гісторыя і сучаснасць веткаўскай архітэктурнай разьбы.
	30	Урокі народнага мастацтва: народная культура, чалавек у адзінстве з прыродай. «Экалагічны» пачатак у тэхналогіі, абрадзе, творы — ад посуду да іконы.
Адзінаццаты, 10 клас, 15—16 гадоў	31	«Чацвёртае вымярэнне — памяць». Прыгажосць і мудрасць у творах старых майстроў. Дасканалае валоданне тэхнікай, глыбокае разумение матэрыяла ў веткаўскім народным мастацтве.
	32	Традыцыі старажытнарускага мастацтва ў творчасці вет каўскіх майстроў.
	33	Сучасны неглюбскі ручнік. Прыгажосць, слава, таямніца.
Дванаццаты, 11 клас,	34	Старажытнарускае мастацтва і веткаўскі іканапіс. Лёс Веткі і веткаўцаў у творах народнага мастацтва і ў культурных помніках.
16—17 гадоў	35	Самадзейнае мастацтва: пакліканне да прыгажосці.
	36	Вечнасць майстэрства, ягоныя паслядоўнікі. Творчасць — дыялог з продкамі і нашчадкамі. Важнасць усведамлення сваіх культурных каранёў сучасным маладым чалавекам.

Звод тэмаў i асобных твораў Па традыцыйнай культуры, Міфалогіі ды гісторыі мастацтва

Ў праграме агульнаадукацыйнай школы Гісторыя культуры

Клас, прадметы	Тэма, творы
2 клас Беларуская літаратура	А.Клышка. Першы друкар (Ф.Скарына).
3 клас Гісторыя Беларусі	Чалавек ды грамадства Беларусь — краіна майстроў. Лазар Богша (крыж Е.Полацкай). Слуцкія паясы.
4 клас Беларуская літаратура	А.Клышка. Першы друкар.
5 клас Гісторыя Беларусі	Вытокі арнаменту. Скульптурныя выявы міфічных птушак і звяроў. Ўзнікненне мастацтва. Пячорныя малюнкі.
Агульная гісторыя	Усход: пісьмовасць, знакі-малюнкі (іерогліфы), знакі-літары, папірус. Насценныя малюнкі як энцыклапедыя егіпецкага жыцця. Азія: гліняныя кнігі, клінапіс. Біблія. Антычнае мастацтва.
6 клас Гісторыя Беларусі	XI ст. Засваенне Кірыла-Мяфодзіеўскага пісьма. Валуны з над пісамі. Берасцяныя граматы. Тураўскае Евангеліе. XII ст. Му раванае дойлідства. Сафійскі сабор. Фрэскі. Манументальны жывапіс. XIV—XV ст. ст. Дойлідства: спалучэнне раманскага стылю і готыкі. Іканапіс (візантыйскі уплыў). Беларуска-літоў скі летапіс.
Агульная гісторыя	Славяне: Кірыл ды Мяфодзій. Візантыя: мазаіка, іконы (V— IX ст.). XI ст. Архітэктура. Раманскі стыль. XI—XIV ст. ст. Кіеўская Русь. Роля царквы (каноны, крытэрыі), богаслу жэбныя кнігі (кірылаўская азбука). Берасцяныя граматы. Аст рамірава Евангеліе. Біблія. Іканапіс, фрэскі, мазаіка (XI ст.). Адраджэнне. Італія. Гутэнберг. XVI—XVII ст. ст. Скарына, Фёдараў, Мсціславец. Храмавая архітэктура. Дыянісій, Руб лёў, Пракопій Чорны, Нікіфар Савін. Цэхавыя арганізацыі мастакоў у Львове (партрэт). Ад царкоўнага дагматызму да свецкай традыцыі.

Клас, прадметы	Тэма, творы
7 клас Беларуская літаратура	XVI—XVII ст. ст. Ф.Скарына. С.Будны. Кнігадрук. Заблудаў, Лос, Цяпін, Любіч. Фёдараў, Мсціславец. Евангеліе ўчыцель нае. Хадкевіч. Гусоўскі. Драўляная скульптура. Іканапіс. Кні жная мініяцюра. Партрэтны жывапіс. XVII—XVIII ст. ст. С.Полацкі. І.Капіевіч. Агульнае і адметнае ў гісторыі беларус кага ды заходнееўрапейскага Адраджэння.
Агульная гісторыя	Адраджэнне. Леанарда да Вінчы, Мікеланджэла. XVII—XVIII ст. ст. Барока.
8 клас Беларуская літаратура	Ф.Скарына, жыццё і дзейнасць. Жыціі, летапісы, хронікі.
Гісторыя Беларусі	XVIII ст. Этнаграфічныя даследванні: М.Баброўскі, І.Даніловіч, З.Даленга-Хадакоўскі, Я.Чачот. XIX ст. П.Шэйн, Е.Раманаў, І.Насовіч.
10 клас Беларуская літаратура	Ф.Скарына, П.Мсціславец, браты Мамонічы. Статут Вялікага княства Літоўскага. Жыціі, хронікі, летапісы.
Гісторыя Беларусі	Гісторыя (культуры) Беларусі ад старажытных часоў да XVIII ст.
Агульная гісторыя	Сусветная гісторыя (культуры) ад старажытных часоў да XVIII ст.

Гадавое кола

Клас, прадметы	Тэма, творы
2 клас
Літаратура	Русское слово
	Знаёмства з народнымі песнямі, Калядкі. Гуканне вясны.
3 клас
Беларуская	Роднае слова
літаратура	Купальскія і восеньскія песні (папараць-кветка, зварот да Спаса ды Іллі). Дзяды (асяніны) як культ продкаў. Жніўныя песні (прымеркаванне да зажынак і дажынак). Калядкі і шчадроўкі (абрад калядавання, валачобнікі, калядныя стравы). Праводзіны зімы (масленіца: абрады ды забароны масленага тыдня). Гуканне вясны (культ птушак).
4 клас
Беларуская літаратура	Разглядаюцца святы: Багач — атрыбутыка, абрад, прызначэнне; Дзяды — культ продкаў; Каляды — прыкметы, абрады,

Клас, предметы	Тэма, творы
	гульні; Вялікдзень — абрады, звычаі, гульні, прыкметы; пост, пачатак гукання вясны; Купалле — папараць-кветка, раскрыц цё таямніц прыроды.
5 клас Літаратура	Народныя абрадавыя песні. Калядныя: абрад калядавання. Змест песень. Масленныя: абрад провадаў вясны (прадуцыра ванне ураджаю). Вяснянкі: культ пчолаў, птушак, ураджаю. Жніўныя: культ ураджаю.
Беларуская літаратура	Народныя песні, абрадавыя і пазаабрадавыя. Разглядаюцца песні, прымеркаваныя да калядаў, гукання вясны, купалля. Абрады і святкаванні: каляды, масленіца, купалле, ваджэнне стралы, жніво.
6 клас Літаратура	Н.В. Гогаль. «Ночь перед Рождеством»: абрады, звычаі, атрыбутыка калядаў.
8 клас Беларуская літаратура	Я. Колас. «Новая зямля»: главы «Пагляд пчол» (мядовы спас), «Вялікдзень», «Каляды».
9 клас Літаратура	А.С. Пушкін. «Евгений Онегин». Глава 5, ст. 4—6 (прыкметы); ст. 7—10 (гаданія).

Міфалогія

Клас, прадметы	Тэма, творы
4 клас
Гісторыя	Мая Радзіма — Беларусь. Старажытныя культы (дрэвы, камяні). Язычніцкі пантэон: Дый, Сварог, Пярун, Дажбог.
Беларусі
	Духі: чорт, ведзьмы, хваробы.
5 клас
Літаратура	Міф. Вызначэнне. Паходжанне. Функцыянальнае значэнне.
	Міфы Старажытнай Грэцыі. Пантэон. Багі ды героі. А.С. Пушкін. «Сказка о мертвой царевне… », «Царевна-лягушка» (адухоўленне прыродных сіл). Біблія: структура, зме ст. Стары Запавет.
Беларуская літаратура	Міф. Узнікненне. Функцыя. Беларускі пантэон: Сварог, Пярун, Жыжаль, Дажбог ды іншыя. Ніжэйшыя істоты: вадзянік, лесавік, дамавік, хваробы. Культ продкаў. Культ вады як асновы жыцця. Тапанімічная міфалогія (Нарач, Нёман, Лоша). Біблейскія казанні: структура, зме ст.

Клас, предметы	Тэма, творы
Гісторыя Беларусі	Пакланенне сілам прыроды. Культы вужоў, дрэваў, камянёў.
Агульная гісторыя	Узнікненне рэлігіі — вызначэнне, падставы. Егіпет — пантэон. Старажытная Грэцыя — пантэон. Старажытны Рым — пантэ он. Узнікненне хрысціянства. Распаўсюджванне казанняў пра Хрыста. Першабытныя вераванні: ідалы, ахвяра, душа, малітва.
6 клас Літаратура	Біблія. Новы Запавет. Жыццяпіс Хрыста. Традыцыя святка вання Раства Хрыстовага ў розных народаў. А.С Пушкін. «Песнь о вещем Олеге». И.С. Тургенеў. «Бежин луг». Н.В. Го галь. «Ночь перед Рождеством».
Гісторыя Беларусі	Вераванні. Вытокі язычніцтва. Пантэон. Культ камянёў ды дрэваў. Абрады ахвярапрынашэння. Культ агню. Хрысціян ства — вытокі, прычыны, распаўсюджванне.
Агульная гісторыя	Адухоўленне пораў года. Культ Перуна.
7 клас Літаратура	А.Н. Астроўскі. «Снегурочка».
8 клас Беларуская літаратура	Міфалагічныя вытокі беларускіх легендаў і паданняў. Легенды і паданні як асновы для вывучэння міфалогіі. М.Багдановіч. «Лясун», «Вадзянік». Я. Баршчэўскі «Ваўкалак», «Вужыная ка рона». «Слова пра паход Ігаравы».
Гісторыя Беларусі	Дзейнасць Е.Раманава, М.Доўнар-Запольскага, П.Шэйна ды іншых. Міфалагічныя ўяўленні як зьявы прыроды.
9 клас Літаратура	«Слово о полку Игореве».
10 клас Беларуская літаратура	Міфалогія Старажытных Грэцыі ды Рыма. «Тарас на Парна се». «Энеіда навыварат». Біблія — структура, зме ст.
Агульная гісторыя	Міфалогія Індыі, Старажытнага Усходу (Егіпет, Кітай). Пе расяленне душ. Уваскрасаючыя богі раслін. Старажытныя Грэцыя ды Рым — пантэоны.

Методыка авалодвання культурнаю прастораю

1. Пры абектыўна парушаных сувязях паміж слаямі традыцыйнай ды сучаснай культур асноўнай адзінкай уздзеяння і адраджэння гэтых сувязяў робіцца асоба і яе асабістае асэнсаванне працэсу. Такім чынам, сістэма дыялога паміж традыцыйнай культурай і сучасным чалавекам як прадстаўніком нашай культуры прадугледжвае:

а) стварэнне ўяўлення пра традыцыйную культуру на ўзроўні мадэлі яе семантычнай прасторы;

б) аналагічны падыход у дачыненні да сучаснай культуры;

в) знаходжанне механізмаў, якія працягваюць дзейнічаць у абедз вюх культурах, устанаўленне «роднаснасці» ў выпадках з парушанымі зявамі;

г) выяўленне аналагічных структур у пабудове ўнутранай культур най прасторы асобы;

д) пераадольванне «хаосу» ў структуры асобы, што існуе паміж асоб на дзеючымі ў ёй культурнымі стэрэатыпамі і вобразамі рознага паход жання;

е) асэнсаванне асобаю сябе як «нашчадка» ў мове і паводзінах, мысленні, логіцы і эмацыянальным малюнку ўчынкаў, ва ўяўленнях пра прыгажосць ды светабудову наогул — праз усведамленне культурных механізмаў;

ж) магчымае прагназаванне ў будучыню, да нашчадкаў атрыманых вынікаў у вобразе нанава знойдзеных «адвечных ісцін», уяўленне сябе асобаю ў ролі спадкаемцы.

Адбываецца абуджэнне жадання і неабходнасці перадаць асэнсава нае. Узнікае адчуванне асабістай адказнасці за культурны працэс.

2. Сярод механізмаў перадачы «роднаснай» інфармацыі ад традыцыі да сучаснай асобы (аж да… грамадства) застаецца галоўным існаванне і падтрымка агульных стэрэатыпаў і вобразаў.

Яны захоўваюцца як першасныя схемы і мадэлі стварэння свету і ся бе ў ім, ды ляжаць у падмурку ўсяго далейшага культурнага развіцця.

Так, у нашай мадэлі інфармацыйнага «спадкаемства» — гэта воб раз Дрэва (Сусветнага Дрэва).

Уяўленне сябе ў вобразе дрэва, ствала паміж карэннем, галінамі і тым гняздом, дзе павінная зявіцца будучыня, дазваляе суперэканомна скары стаць і засвоіць інфармацыйны працэс без гвалту над асобаю. Наадва рот, вызваленне энергіі пры вобразным ходзе надзвычай вялікае. Тым больш, у гэтым вобразе мы маем магчымасць дакрануцца да любых куль турных прастораў, ад гіпатэтычнага пранатальнага вобразу роста пазва ночніка як Дрэва да расліннай абрадавасці ва ўласным рэгіёне.

Са сказанага вышэй выцякае:

3. Магчымасць увядзення ў агульнакультурны і нават касмалагічны кантэкст любой зявы мясцовай культуры, а гэта пераводзіць асобу на шлях канкрэтнага ўдзелу ва ўзнаўленні згаданых парушаных сувязяў, пераходу ад гульні ў дослед да сапраўдных доследаў, што па меншай меры вядзе да:

4. Структурнага пераўтварэння сувязяў паміж асобаю і культураю, якую яна лічыць роднаю, падвышэння творчага цэнзу абодвух удзельнікаў дыялогу.

Архетыпічны вобраз, які тут амаль тоесны інфармацыйнаму кадзіра ванню, — гэта «Шлях». Ён распрацаваны сусветнаю культураю ад пагу лянкі да падарожжа, жыццёвага шляху і схемы любога творчага акту.

Магутным механізмам у нашым вопыце аказваецца:

5. Рэзанансавы метад мыслення, характэрны для традыцыйнай куль туры і, як следства, для глыбінных працэсаў у сучаснай. Ці, на прыват ным узроўні, працэсаў у культуры асобы.

У традыцыйнай культуры гэты метад увасоблены ў самім мадэ ляванні Сусвету па прынцыпах ізамарфізму. Найлепшы вобраз гэтага —
«матрешка» як шэраг «аднолькавых» абектаў, укладзеных адзін у адно га ці, наадварот, нарастаючых нібыта кольцы на ствале дрэва. «Перша ўзорам» тут зяўляецца пабудова свету, этыялагічная і касмалагічная ма дэль. Для кожнае рэчы ці дзеяння—«першарэч», «першадзеянне»—удзел
гэтых архетыпічных зяваў у згаданым Стварэнні Свету.

Асэнсаванне звыклых і звычайных рэчаў, што маюць жыццёвую вар тасць (ад посуду да адзення-чалавека-дома… і далей), у якасці канцэнт рычнага шэрагу касмалагічных абектаў дае магчымасць як універсальнага адчування, так і «новага» алгарытму паводзін.

Наступным этапам засваення сувязяў паміж традыцыйнай і сучас най культурамі зяўляецца -

6. Асэнсаванне рытуалу як асноўнага механізму ўзнаўлення касма лагічнай гармоніі.

Прынцып пераўтварэння часу ў прастору, які сфармаваны рытуа лам напачатку стварэння культуры, застаецца зернем любога культур нага акту.

Можна вырошчваць гэтае вобразнае зерне ў любым напрамку, ад канкрэтнага знаёмства з касмалагічнымі сэнсамі мясцовых рытуалаў да асэнсавання касмалогіі арнаменту ці практычнага ўдзелу ў рытуалах, да таго ж універсальнага асабістага ўяўлення.

7. «Дзеяздольнасць» традыцыйнай культуры мае адпаведнасць у структуры развіцця дзіцяці і падлетка.

Праца з традыцыйнай культурай прыводзіць да глыбокай упэў ненасці, што першапачатковымі «словамі» нашых глыбінь зяўляюцца «імя» і «дзеяслоў». Калі мысленне праз імя, «па падабенстве» стварае універсальны інфармацыйны механізм — вобраз, дык мысленне праз дзе яслоў, больш дакладна, праз дзею — гэта творчы дух усяе культурнай прасторы. Дзея, спосаб дзеяння, ягоныя абставіны, мэта і г.д. — тэрмін усялякага пазнання і неабходны сэнсавы цэнтр педагогікі. Але ў прамую супярэчнасць з арганічнымі метадамі ўступае рэчаісны недахоп руху, маторнага дзеяння і сэнсорнае збядненне інфармацыйнага абмену ў наву чанні дзяцей «вечна седзячы». Вынік такога навучання — стэрэатып пасіўнага ўспрыймання ва ўсіх далейшых паводзінах. Універсальны ме тал навучання і выхавання ў традыцыйнай культуры —

8. Гульня. Ён вылучаецца як асобны від дзейнасці дзяцей і моладзі, рытуальна забяспечваецца і ахоўваецца як непарушны запас касмічнай энергіі ў глыбіні культуры. Без яго развіццё можа перарвацца, альбо за касцянець і знікнуць.

Праз гульню разыгрываюцца ўсе дзеі: праца, рытуал, пазнанне, наву чанне, усе віды сацыяльных паводзін, засвойваецца культурная, касма лагічная прастора і будуецца адэкватная ўнутраная структура асобы.

9. Супадзенне напрамку знакавага засваення культуры з напрам Кам і адпаведным часам у развіцці дзяцей зяўляецца надзвычай спры яльным.

Паводзіны чалавека-дзіцяці — знакавыя ў значна большай ступені за аўтаматызаваныя паводзіны дарослых. Знакавыя механізмы культуры засвойваюцца менавіта ў часе дзяцінства. Больш за тое, засваенне супра ваджаецца моцнымі эмацыянальнымі зявамі рытмічных затратаў і выз валення энергіі «інфармацыйнага» паходжання.

Адчуванне гармоніі як натуральнага выніку і гаранта правільнасці таксама найбольш непасрэдна ўваходзіць у законы архетыпічнага мыс лення традыцыйнага чалавека і дзіцяці. Аднак менавіта:

10. Апора на архетыпічнае адчуванне гармоніі павінная быць асно ваю ў механізме развіцця сучаснай эстэтычнай дзейнасці і наогул імпуль сам і вяршыняй творчага працэсу. Атрымаўшы нейкія спецыфічныя па раметры работы з асобаю і, з адпаведнымі ўдакладненнямі, з «асобаю», якая расце, — дзіцяці-падлетка-юнака, мы звяртаемся да таго, што веда ем пад назваю:

11. Апора на асабісты вопыт дзяцей і стварэнне сувязяў паміж на шаю сістэмай і культурнымі тэкстамі (ведамі, навыкамі і т.д.), якія дзе ці атрымліваюць у іншых сістэмах інфармацыйнага абмену (школа, кнігі, тэлебачанне, сямья, родныя на вёсцы — вопыт паводзінаў у розных культурных «надпрасторах»). Гэты пункт праграмы патрабуе найболь шых намаганняў у распрацоўцы як метадычных, так і зместавых парале ляў і падтрымак. Але, каб не ператварыць курс у ілюстрацыю да школь ных ці іншых праграм, мы павінныя звярнуцца да традыцыйных сістэ маў — культуры, літаратуры, музыкі і т.д. па-за абёмам школьных кур саў. Iў спецыфічных адносінах да вядомага. Галоўным жа гарантам
сістэмы зяўляецца:

12. Праца ў музеі як сваеасаблівай культурнай прасторы, з усім, што пералічанае напачатку.

13. Дынамічнасць закладаецца ў праграму самім спосабам яе ажыц цяўлення. Так, заняткі пачыналі праводзіць адразу з дзецьмі ўсіх узрос таў. Калі для дзіцячага саду яны адпавядаюць паслядоўным тэмам, што закладзеныя ў праграму, дык для адзінаццатага класу немагчыма пачаць і закончыць вузкаю тэмаю, якая была б па ўмовах поўнага курса толькі пяцьдзесят шостаю і разлічаная, да таго ж, на вопыт шматгадовых дачы ненняў юнака і музея.

Таму для кожнага класа адбіраюцца тэмы, часам зводзяцца некалькі ў адну — на абём часу, які застаецца. Улічваецца вопыт, набыты ў часе рэальных заняткаў і пазапраграмных адносінаў юнака і музея. Новыя на быткі і доследы, перамены ў экспазіцыях, асабліва семантычныя выстаўкі, даюць магчымасць удасканальваць працу.

Разнастайныя магчымасці метадаў

Сярод разнастайных магчымасцяў вылучым метады навучання, блі жэйшыя нам:

— гульня як універсальны механізм авалодвання знакавымі сістэмамі;

— і другі, найбольш універсальны механізм, — моўнае мысленне.
Звернемся да гульні. Праз яе дзеці авалодваюць навыкамі працы,

тэхналагічнымі працэсамі, даследуют будову і паводзіны ўсяго — ад ляль кі да Сусвету, атаясамліваюць сябе з героем, вобразам, рэччу і нават са мою дзеяй; яны сапраўды даследуюць механізмы культуры.

Выберам той ці іншы ход дзейнасці.

Так, на занятку «Конь, качка і сонца» (пра вобраз вандровак сонца ды ягоныя ездавыя сродкі) паміж «успамінамі» пра каня агледзім ягоныя сані, вазок, дугу, пагуляем з бомамі, паслухаем і паразважаем пра іхны вобразны сэнс (круглыя, з крыжам прарэзу, звонкія, разганяюць злых ду хаў, быццам знакі — сімвалы сонца). Можна згадаць вершы А.Пушкіна і М.Багдановіча пра бомы ў зімовай дарозе.

Возьмем у рукі гліняных конікаў — свістуляк, агледзім, абмацаем гладкую, жывую непарыўнасць вырабу іх з аднога камяка. Гэта таксама вестуны вясны, пададзім «сігналы».

Увядзем праблемную сітуацыю праз рэчы і пытанні:

— А што агульнага ў свістулькі, каўша і хаты? У кроснаў «з нагамі» (архаічнага тыпу)?

Мы можам абыходзіць, аглядаць, мацаць, маляваць, рабіць «чарця жы», «будаваць», пытацца ў родных ці ў вясковага майстра. Калі ёсць
магчымасць — ляпіць, абпальваць, пекчы, выразаць з бляхі ці дрэва, рас пісваць дошку…

Калі ж сонечная «парода» каня, ягонае боскае прызначэнне — ва зіць радаснага бога святла, агню, лета — выявіцца як гарманічны воб раз, калі са здзіўленнем дзеці знойдуць рысы каня ў хаце ці кроснах, калі яны атаясамяць будову рэчаў з міфалагічным вобразам каня ды ваўка, можна спытаць:

— А куды ж вязуць гэтыя «калясніцы» — хата ці кросны? Што за стаецца «запісаным» у чалавечае памяці гаспадара дома ці на ручніку?
Які шлях пераадольваецца?

Пасля экзістэнцыяльных, абмываючых душу сэнсаў, можна зняць напружанне ў гульні-карагодзе аб сонечным руху—для малодшых, ці ў сацыяльных асацыяцыях для старэйшых, нават у гульні — пра самых знакамітых коней альбо «хто ўзгадае болей песень пра каня», ягоныя вобразы. (Для прыкладу мы прывялі толькі «конскі» ход-вобраз, ды й то — адну ягоную лінію, з-за эканоміі месца).

Нязвыклая гульня — атаясамліванне сябе з вобразам, напрыклад з Дрэвам, ці з іншым сімвалам касмалагічнай восі. Больш лёгка атрым ліваецца ўявіць сябе героем.

Удалы ход атрымаўся ў нас з малодшымі дзецьмі, калі адзін хлапчук быў пераапрануты ў старадаўняе адзенне, у вобразе «Філіпка», які ў Л.Талстога ішоў у школу і «трапляў» у школу нашу, у наш час. Далейшая гульня вялася ў форме дыялога Філіпка і дзяцей пра некаторыя старыя і сучасныя рэчы: электрычны чайнік, лямпу ды прас, і адпаведныя — са мавар, падсвечнік, вугальны прас і рубель з качалкаю. «Дзеці розных ча соў» навучалі адзін аднога, як працаваць з рэчамі, тлумачылі іх будову, «абаранялі» карысць ды прыгажосць кожнае.

«Агульная культурная прастора» атрымлівалася і ў новым для дзя цей дыялогу розных часоў, і ў асэнсаванні агульных дзеяў ды жаданняў,
у роднасці паміж продкамі і нашчадкамі.

Сімвалічна было запаліць жывы агонь, хоць бы свечкі, і адчуць веч ную эмацыянальную цеплыню «першага агню».

Геаметрычны напрамак старажытнага і глыбіннага сучаснага мыс лення таксама адпавядае строю, пабудове і форме самой культурнай прасторы, і гэта вельмі прыцягальнае выкарыстанне таго самага рэза нанснага прынцыпу. Можна даследаваць у «геаметрычных» вымярэннях асноўныя параметры культурнай прасторы (крыж, круг, прамакутнік — у аснове формаў посуду, тканіны, адзення, дома, замка, храма, горада… , рытуальнага руху і т.д.). Самую культурную прастору мы ўспрымаем геаметрычна (цэнтр, нава-кол-ле, рас-крэс-ы).

Сам зварот да любога з сімвалаў, напрыклад да кола, прыводзіць у адкрыццях дзяцей да ўсё новых «колаў», адбываецца ўсё большы ахоп зяваў. Яны адпраўляюцца ў свет этычнага, касмалагічнага, духоўнага…

Магчымы гульнёвы ход тут — адшуканне ва ўласнай культуры цу доўнае «лятаючай талеркі» — сімвала кола, і — «падарожжа на ёй» паўсіх ярусах часу ды прасторы.

Прадметнае мысленне пры гэтым — такарная праца, назіранне за вырабам ганчарнага посуду, спазнанне навобмацак кошыкаў, круглых пляцінак, знахожданне і «касмалагічнае» ужыванне элементаў кругавога мыслення ў адзенні (пояс), танцы…

Так, патрэба ўвесці геаметрычныя вобразы зявілася ў нас у выніку шматгадовай працы ў галіне семантыкі арнамента. Мы асэнсавалі стара жытную геаметрычную сімволіку як надзвычай важны і, мабыць, перша пачатковы культурны прынцып замыкания стыхійных рухаў у культур ныя формы.

Напрыканцы сваіх метадычных разважанняў пра гульню зазна чым, што сапраўды станоўчы момант гульні «ў мінуўшчыну» — нават не ў стварэнні мінулага і засвойванні яго як невядомага. Пры ўдалым пра цэсе магчымыя такія ж праекцыі ў будучыню, ці то ўзаемныя падарожжы ў часе.

Набывае галоўную каштоўнасць менавіта асэнсаванне сябе як да следчыка, вынаходніка і ўзнаўленне сувязяў паміж рознымі (у пры ватнасці, паміж традыцыйнай і сучаснай) культурнымі прасторамі праз «вядомае невядомае» — ўласную асобу. Гэты працэс дзеці адчуваюць з усёй непасрэднасцю. Прыцягальнасць ягоная — і ў пачатковай да статковасці тых ведаў, што ў разрозненым выглядзе ёсць у саміх дзяцей.
Ім няма патрэбы нанова вучыць яшчэ адзін «школьны прадмет». Яны атрымліваюць вызваленне энергіі ад гарманічнага зяднання таго, што захоўвалася ў іхняе памяці ды душах паасобку, і нават—хаатычна. Пры цягальнасць працэсу ў тым, што патрэба ў набытку, творчым пошуку новых ведаў зяуляецца сама сабою.

Вечны сэнс дзеі — яе скіраванасць да касмалагічнага і сацыяльнага гарманічнага выніку. Асабістая далучанасць да пошуку і атрыманне вынікаў у самім сабе робяць культуру ўвасобленай, роднай і даюць маг чымасць адчуць «канцэнтрычны космас»: культура ў сабе, культурная структура асобы і далей — да свойго месца ў культуры і Сусвеце.

З архетыпічных дзеяў, на якія можна абапірацца ў занятках, хаце лася б назваць вобразы:

шляху;

падарожжа;

перавозу;

адольвання перашкоды;

здабытку ды прынясення дароў;

абмену дарамі;

усіх чатырох арыфметычных дзеянняў.

Гэта таксама геаметрычна культурныя рухі ды іх сэнсы:

аховы;

выхаду;

перасячэння межаў (і т.д.);

траекторыі «рухаў-знакаў» (крыж, кола… ).

Гэта «дзеянні па архетыпічных мадэлях» (хоць усе пералічаныя воб разы неяк датыкаюцца да таго ж):

аддзяленне;

падзел;

новае злучэнне — будаўніцтва (архетып ахвярапрына-

шэння і ўтварэння новага як касмалагічнай мадэлі);

вайна — гандаль — паляванне — вяселле;

дзеі сямейнага цыкла;

дзеі — рамёствы;

дзеі магічнага зместу, асабліва завязаныя з космабіялагічным рытмам і календаром (апошні раздзел найбольш знакавы);

дзеі атаясамлівання чалавека з іншым культурным абектам, што працягвае папярэднюю тэму, аднак дазваляе сканцэнтравацца на рэчавым і вобразным увасабленні культурных і, спецыяльна, касмалагічных ідэй.

Месца правядзення (у нас — прастора правядзення) і рэчавы склад вызначаных прадметаў таксама задаюць параметры пазнання.

Экспазіцыі музея будаваліся з улікам знакавых культурных працэ саў, развіцця «вечных» скразных вобразаў і могуць быць «палігонам» для дабывання нетрадыцыйных ведаў. У любым выпадку прастора пра вядзення ёсць культурная прастора, і выкладчык павінны асэнсавана выдзеліць для сябе тыя яе параметры, якія будуць выкарыстаны, бо ма гутныя сілавыя лініі паміж рэччу і прастораю даюць магчымасць амаль цудоўнага іх выкарыстання ў культурным руху. Праблемная сітуацыя ўзнікае як энергаёмкі працэс толькі пры ўключэнні працэсу пазнання, бо абыякавыя не адчуваюць. Яна магчымая паміж любымі ўдзельнікамі дыялогу: паміж рэчамі праз няведанне асобы, паміж рэччу і прастораю, паміж рэччу і яе вобразам…

Рэч і прастора ад парушэння сувязяў да гарманічнага выніку па вязваюцца мноствам вобразных сувязяў, сама прастора напаўняецца і фарміруецца вобразамі, у іх адносінах узнікаюць новыя напружанні…
Так, уводзячы дзяцей у залу народнага іканапісу, з тэмаю «Пра адну ікону», мы можам мець культурную прастору «амаль пустою», але ў кан цы заняткаў экспазіцыя (ні разу не прыцягнутая да прамога тлумачэння альбо пералічанага агляду) становіцца першаю прасторавай мадэляю для далейшага росту агульнай тэмы («Народная культура іконы. Ікана логія, іканаграфія, абрады, вера, архетыпічныя імпульсы ў лёсе хрысці янскіх святых»).

Мова як сродак, сістэма і прастора

Моўны асяродак, уласнае моўнае мысленне, боскае знакавае пры значэнне мовы, карыстанне традыцыйным фальклорам і, у ідэале, далу чэнне да яго, этымалогія, семантычныя эцюды і гукапіс, асэнсаванне архетыпічных, касмалагічных, прасторавых энергій як мадэляванне Су свету… Пералік магчымых моўных дзеяў бясконцы. Мы абапіраемся на творчыя адносіны дзіцяці да мовы, што зяўляецца абсалютна натураль ным (тэзіс пра таленавітасць кожнага дзіцяці заснаваны і на гэтае моў най здольнасці).

Мова—універсальны код культуры. Нездарма ў распрацоўках мето дык аўтары іх прыходзяць да вызначэння такіх курсаў як «Культура і славеснасць».

Да вобразнага абагульнення

Такім чынам, мы разумеем методыку як пэўную сістэму адбору матэрыялу і накіравання патока выкладання ў адпаведныя «рэчышчы».
У жывым працэсе гэтае можа нагадаць два вельмі розныя культурныя дзеянні: сістэму сарціроўкі ды раскладання зерня па засеках (ці таго самага дзялення і не-дзялення ў ахвярапрынашэнні) і — прыклад сучас ны — існаванне нейкай магнітнай сеткі альбо нават сістэмы магнітаў, якія падзяляюць і лучаць, накіроўваюць жывы і непарыўны паток энер гіі, пры тым, што знешне мы задаем і ўмовы «напружанасці» інфарма цыйнай энергіі. Абодва прынцыпы жывуць у культуры. «Магнітны» — «паток свядомасці» жывой культуры. «Ахвярапрынашэнне» трэба рэгу лярна і рытуальна аднаўляць для «праверкі жыццяздольнасці» сістэм ды вырашэння назбіраных праблемаў. Патрэбнае яно і пры стварэнні новай методыкі як новага культурнага абекта ці прасторы.

Уласна, «магнітны» метад мае глыбінную гісторыю ў арганізацыі самога чалавечага патока пакаленняў. Магчыма, ён наогул кіруе уні версальнымі адносінамі паміж стыхіяй і культурай. Слова «змерыць» мела, відаць, не менш за два архетыпы дзеянняў:

1) умяртвіць (і ў-жыв-аць);

2) у-мяр-эжыць, злавіць у мярэжы, змяніць і скіраваць рух (пры тым, што сплесці мярэжы — той самы імпульс змены асобных рухаў раслін).

Здаецца, мы можам звесці і гэтыя розныя культурныя дзеі да аднаго вобразу ў глыбіні культуры: тэта вобраз росту расліны ў сапраўдных касмабіялагічных «сілавых лініях» сусвету. Вобраз культурнага засваен ня расліны—да яе смерці ды ўваскрасення ў рытуальным і, наогул, куль турным быцці, якое мае назву «другое жыццё дрэва».

Усе патрабаванні да метадычных заўваг могуць тычыцца гэтых «ця кучых» характарыстык, што мы і паспрабавалі захаваць у нашым вопы це стварэння методыкі.

Мы маем розны па ступені культурнасці інфармацыйны паток на ўваходзе і выхадзе. Характарыстыкі абодвух (у адзіных параметрах) да дуць нам напружанасць як розніцу, падзенне супраціўлення таго хаосу, які суправаджае, ці увасабляе, няведанне і разарваныя сувязі… (хоць апош няе атрымала яшчэ з часоў антычнасці назву «варварства»). Традыцый на «напружанасць» вызначаюць як «праблемную сітуацыю».

На выхадзе мы дасягаем нейкіх гарманічных вынікаў, аглядаем з вы шыні арлінага палёту новы культурны ландшафт, які мы за-своілі. Пера жываем тое, што адбылося, уяўляем станоўчыя перамены ўласнай асобы.

На ўваходзе настаўніку варта ўсвядоміць і часткова задаць нейкія несумяшчальныя, у зыходнай прасторы, абёмы інфармацыі, асобна існую чыя фазы жыцця. Напрыклад, для абранага намі касцюма (і для ўзросту падлеткаў) гэта могуць быць:

1) прыкметы сучасных антыстыляў моды;

2) прывязанасць людзей да моды свайго юнацтва;

3) «тэхналагічнае» размяшчэнне ўпрыгожванняў у адзенні;

4) безумоўная дасканаласць і розніца народных строяў адзення.

На выхадзе, можа быць, атрымаем разумение развіцця глыбіннага касмалагічнага мыслення ў вобразе касцюма, вяртанне да касмічных стыхій вады, агню, неба і зямлі ў іх гармоніі. Адчуем працэс культурнага ўтварэння касцюма — як мадэлі вечнага су- і проці- стаяння культуры і стыхіі.

Паглядзім на моды—люстэрка адносінаў, што змяняюцца ў залеж насці ад пануючай ідэі ці нават тэхналогіі, гармони ці апявання паруша ных сувязяў. Убачым «пераапрананне» ў той ці іншы вобраз з вечнымі вытокамі: воін, манах, пастух, араты, жабрак… , птушка, звер, дрэва…

Ці будуць запісвацца моўныя і геаметрычныя задачы ды вынікі?
Магчыма, нехта абярэ ўлюбёны для сябе і блізкі вучням іншы паралель ны код: музычны, сінтаксічны, «пладовы»?

У паглыбленым знаёмстве з адным рамяством, ці іншым умением, гэта будзе ягоны код светабудовы (напрыклад, для дзячынак-ткачых у ткацкай майстэрні).

Немагчымасць ставіць, а галоўнае, апісваць усе задачы, пералічаныя ў агульнай схеме, не пазбаўляе нас задавальнення суправаджаць свае запісы моўнымі і знакавымі «эцюдамі» на палях старонкі.

Iапошняя «заўвага»: гэта вельмі цікавы, творчы занятак для любых «прафесіяналаў», якімі мы сябе звыкліся лічыць. Калі вашыя сувязі з прафесійнаю прастораю сцёрліся і страцілі прыемнасць захаплення — паспрабуйце з дзецьмі атрымаць асалоду ад стварэння новай культурнай прасторы.

Небо и земля в костюме человека

Занятие для детского сада (старшая группа, 5 лет)

1. Разработали Нячаева Г.Р. и И.Ю. Смирнова.

2. Место занятия в программе «Аз, буки, веди… » — № 2.

3. Цель: дать детям начальное представление о трехъярусной моде ли мира. На эмоциональном уровне помочь осознать свою индивидуаль ность и причастность к окружающему миру.

4. Задачи: вместе с детьми исследовать пространство окружающего мира, путем рассуждения подвести к выводу о 3-х его частях (ярусах).
Познакомить с традиционным народным костюмом (д. Неглюбка).

5. Методы: речевое мышление; вопросно-ответный метод; практи ческие действия (рисование).

6. Используемый материал (оборудование): полный женский празд ничный костюм д. Неглюбка (демонстрируется на человеке); бумага, ка рандаши, ножницы.

7. Место проведения: детский сад.

Ход занятия:
Объявляем тему занятия: «Небо и земля в костюме человека».
Вопрос: Можно ли найти небо и землю в одежде человека?
Так как найти их сразу не так-то просто, следует рассмотреть под робно все, что нас окружает. Предложим детям отгадать загадки:

Што нас корміць,

а есць не просіць? (Земля)

Вісіць сіта круглавата,
залатое, навітое. (Солнце)

Без ног бяжыць. (Вода)

Поле не мерана,
авечкі не лічаны,
пастух рагаты.
(Небо, звезды, месяц)

Сіняя дзяружка

ўвесь свет накрыла. (Небо)

Ішоў даўгавяз,

у сырую зямлю ўвяз. (Дождь)

На дварэ гарою,
у хаце вадою. (Снег)

Чырвонае карамысла
праз рэчку павісла. (Радуга)

Рук многа, а нага адна. (Дерево)

Называя окружающие их явления и предметы, дети, конечно, на зывают их все подряд. Нужно предложить им «расставить» все по своим
местам.

«Посмотрим» вверх. Над нами — голубое небо, красное солнце, об лака, радуга в небе, ночью — месяц и звезды. Все, что вы назвали, нахо дится над нами, вверху.

А теперь посмотрим (оглянемся) вокруг себя и увидим землю, дома, сады, поля, леса и т.д. (звери, птицы, насекомые). «Полюбуемся» с деть ми этими картинами (называя понятия, дети должны охарактеризовать их). Все это находится рядом с нами, до всего мы можем дотронуться, дойти, доехать и т.д.

А есть ли что-нибудь ниже земли, под ней? (Вода — реки, криницы.

Ответить детям помогут прочитанные сказки и кинофильмы.)

Определить три яруса: верх; середина; низ.

А можно ли соединить их? Как это сделать?

Чем же можно соединить, например, небо и землю?

Сверху вниз — снег, дождь, радуга, солнечные лучи.

Снизу вверх — птицы, деревья, взгляд человека (могут «прийти на помощь» герои сказок, которые различными способами попадают на
небо).

Если в окружающем нас мире есть верх и низ, найдите его на себе (разрядка, возможность для детей немного расслабиться). А теперь, когда вы определили верх и низ, попробуем ответить на главный вопрос нашего занятия: можно ли найти небо и землю в костюме человека?

Посмотрите на одежду — свою и вашего соседа. Рассматривая одеж ду, дети находят верх — низ, темное — светлое в одежде, изображения растений, животных, геометрические орнаменты, бантики, бабочки и т.д.

А теперь я хочу показать вам старинный праздничный костюм (вво дим женщину, одетую в него).

Рассматриваем костюм, обращаем внимание на его детали.

Самая «тяжелая» по цвету часть костюма — понева и фартук — как черная, темно-синяя, наполненная водой земля, распаханная.

Платок с лучистыми «солнышками» и бабочками, подвески-«пуш ки» из гусиного пуха, бусы и бисерные украшения.

Цветы, листья, виноград — на рукавах рубахи, которые как будто растут вверх.

Вышитый подол рубахи.

Красные орнаменты-обереги в наиболее «незащищенных» местах одежды и т.д.

Посмотрите, старинный костюм вобрал в себя все, что человек ви дел вокруг себя, что было для него важно, дорого, что приводило в вос торг. Человек как бы строил своей одеждой целый мир — на себе самом.

В заключение занятия попросить детей нарисовать людей, сказоч ных персонажей с учетом всего, что они узнали на занятии.

ЧАРАДЗЕЙНЫЯ ПАМОЧНІКІ

Чарадзейныя рэчы ды зьвяры ў мясцовай народнай культуры:

панёва; ручнікі; каласы жыта, пшаніцы; коцік; сабачка

Занятак для дзіцячага садка (5 гадоў)

1. Распрацавала н.с. ВМНТ Л.Д. Раманава.

2. Месца ў праграме «Аз, букі, ведзі… » — № 3.

3. Сувязь з навучальнай праграмай дзіцячага сада:

— Т.И.Ерофеева, Л.Н.Павлова, В.П.Новикова. Математика для дошкольников: Книга для воспитателя детского сада. — М., 1992. Раз дзелы: «Величина», «Геометрические фигуры», «Ориентировка в про странстве», «Ориентировка во времени», «Количество и счет».

— Т.С.Комарова. Занятия по изобразительной деятельности в дет ском саду. — М., 1991. Тэмы заняткаў: «Нарисуй своих любимых живот ных», «Красивое развесистое дерево зимой».

4. Вядучыя метады: метад пытаньняў і адказаў; тактыльны метад; метад гульні.

5. Мэты і задачы:

— навучыць дзяцей апісваць прастору з дапамогаю геаметрычных тэрмінаў (кропка, лінія, даўжыня, прамакутнік, ромб, прамы/касы ву гал), паняцьцяў «ніз — сярэдзіна — верх», «пачатак — канец», «правы —левы», «больш— менш», «гарызантальны—вертикальны», «цэнтар», «край», «форма»;

— развіваць вобразнае мысленьне, мастацкі густ, навыкі навучаль най дыскусіі, выпрацоўваць уменьне самастойна думаць;

— выхаваць цікавасьць да мясцовага фальклору, пачуцьцё любові і адказнасці за «братоў нашых меншых», беражлівыя адносіны да хлеба.

6. Месца правядзеньня: этнаграфічны музей дзіцячага сада.

7. Матэрыялы для выкарыстаньня: панёва, андарак, ручнікі тканыя; каласкі жыта, пшаніцы; папера; каляровыя алоўкі альбо фламастэры; фігуркі коціка і сабачкі; экспедыцыйныя матэрыялы ВМНТ (т.61, ст. 17, 18).

Ход занятка:
У кожнай рэчы, жывой і нежывой, ёсьць свая магічная сіла, таямніца, якая не заўсёды можа быць бачная для ўсіх. Усё навокал нас чарадзейнае:
дрэвы, жывёлы, птушкі, кветкі і нават сама зямля. Паспрабуем з вамі ўвайсьці ў таямнічы сьвет рэчаў. Дапамогуць нам у гэтым загадкі:

Яе ўсе топчуць, а яна ўсіх корміць.
Што самае багатае ў сьвеце?

Так, гэта зямля. Чаму яе называюць самай багатай? Як вы думаеце?
Так, усё жывое нараджаецца і вырастае на зямлі. Зямлю параўноўваюць з маці, самым дарагім чалавекам для кожнага з нас.

Паспрабуем намаляваць зямлю. Як гэтае можна зрабіць? Спачатку паставім кропку. А цяпер правядзем з гэтае кропкі рысачкі ўлева і ўправа аднолькавае даўжыні. Атрымалася прамая лінія, якую называюць гары зантальнай. Гарызонт, альбо небасьхіл, небакрай — гэта нябачная лінія, тое месца, дзе неба сустракаецца з зямлёй.

Па канцох ліній правядзем рысачкі аднолькавай даўжыні, скіраваныя ўверх. Такія рысачкі-барозны праводзіць плугам па зямлі араты — чала век, які арэ поле, рыхтуе яго да сяўбы. Іх вельмі багата, гэтых рысачак барознаў. Мы ж адзначым дзьве самыя крайнія, якія называюцца межамі; у вёсках лінію паміж дзьвума палоскамі зямлі называюць «межаўніком».
Злучым паміж сабою гэтыя рысачкі лініяй. Атрымалася фігура, якую на зываюць «прамакутнік» (ад слова «кут»), ці «прамавугольнік» (ад слова «вугал»). Праведзеныя лініі ўтвараюць чатыры прамыя вуглы.

Які колер мае зямля? Так, чорны; карычневы — там, дзе расьце збож жа. Замалюем прамакутнік чорным колерам.

Увесну, калі сонца нагрэе зямлю, на ёй зьяўляюцца парасткі дрэваў, расьлін. Прарастае насеньне, што вецер альбо птушкі прынесьлі з далё кага лесу, або кінуў у зямлю сейбіт — чалавек, які сее жыта, пшаніцу. Каб зярняткі трапілі углыб, каб прарасьлі, зямлю барануюць пры дапамозе чарадзейнага прадмета — бараны. Сваёй формаю барана й сама нагад вае зямлю. Яна быццам складзеная з мноства маленькіх прамавугольнікаў.
Зямлю звычайна барануюць крыж-накрыж.

Пасьля першых навальнічных дажджоў, калі бог маланкі і грому Пя рун (так верылі нашыя продкі) пасылае вогненныя стрэлы — маланкі на зямлю, яна нібыта расколваецца ад гулкіх удараў грому, ад моцнага цяп ла, агню. Знакі сонечнай чарадзейнай сілы — крыжыкі трапляюць на зям лю. Форму гэткага ўдара паўтарае чалавек, які коле сякерай палена на дровы. Намалюем невялікі крыжык.

Ад моцнага сонечнага цяпла зярняткі ў зямлі пачынаюць узыходзіць тонкімі парасткамі — ад самага цэнтра, з таго месца, куды трапіла най болей сонечнай энергіі. Парасткі растуць угару і адначасова бачаць усе чатыры бакі сьвету. Уявім сябе на месцы парастка — у цэнтры крыжыка,
і правядзем лініі абапал нас — злучым канцы крыжыка паміж сабой. Ат рымалася фігура, якая нагадвае сабой ліхтарык ці домік, у якім пасяліўся ды жыве агонь, сьвятло, а таксама нарадзілася жывое зярнятка. Іначай гэтую фігуру называюць «ромб». А ў вёсцы Неглюбка жанчыны, што ткуць ручнікі, прыдумалі сваю назву для узора — «расколка». Замалюем яе чырвоным колерам — колерам сонца, жыцьця.

Праз нейкі час, калі з зярнятка вырастуць сьцяблінкі з каласамі, яно адшукае сабе новы домік — пераселіцца ў іншы ўзор і само зьменіцца — стане цяжкім, сьпелым, нахіліцца разам з іншымі зёрнамі ў каласох да зямлі, як вось на гэтым узоры, што завецца «кручча».

Разгорнем з вамі ручнікі і паспрабуем адшукаць «расколкі». Ручнікі з такімі узорамі жанчыны вешалі вясной, на Вялікдзень, на покуці, каб уславіць Бога, які даў жыцьцё, а таксама для таго, каб хутчэй прарастала зерне, якое ўвосень ператворыцца ў «збожжа», «збажыну» — так называ юць ураджай жыта, пшаніцы. Услухаемся і паўторым пра сябе гэтыя сло вы. У іх чуецца слова «Бог».

А цяпер успомнім, якую форму маюць гароды вашых бацькоў, су седзяў. Ці падобныя яны да формы нашых фігур на малюнках? Так, па добныя. Палі вакол Веткі, вакол вёсак, падзеленыя на вялікія кавалкі зямлі, прыкладна такой жа формы. «Палоска», «палетак», «шнур», «лапік» — так іх называюць. А дзе яшчэ можна адшукаць «палоскі» й «лапікі»? Так, на адзеньні. Перад намі старадаўняя жаночая апратка — панёва ды анда рак. Яны вельмі розныя: андарак падобны да сучаснай спадніцы. Панёва ўяўляе сабой кавалак палатна. 3 аднога яе боку ёсьць невялікі разрэз. Па нёва трымаецца на стане жанчыны пры дапамозе доўгага чырвонага по яса. Падумаем: ці ёсьць паміж дзьвума спадніцамі нешта агульнае? Так, ёсьць. Гэта форма ўзвраў: тыя самыя прамакутнікі, вялікія ды малыя «клеткі». Жанчына, што апранае такую спадніцу, а таксама белую кашу лю, расшытую вогненнымі краскамі-кветкамі, робіцца чараўніцай — роў най усяму сь вету. Панёву, андарак жанчыны насілі ў сьвяточныя дні — то было самае прыгожае адзеньне.

На панёве мы бачым вельмі багата маленькіх ромбікаў з крыжы камі ў сярэдзіне. Колькі ромбікаў — столькі зярнятак, з якіх калісьці вырастуць каласы. Людзі памятаюць адну цікавую легенду пра жытнёвы каласок. Калісьці на зямлі расло незвычайнае жыта: на кожнай сьцяблін цы вырастаў не адзін, а багата каласкоў. Паспрабуем намаляваць гэты чарадзейны колас. Ён перад намі, складзены з некалькіх жытніх кала скоў. Але ж спачатку намалюем зямлю — яшчэ адзін прамавугольнік.

3 кропкі — цэнтра ніжняй гарызантальнай лініі — правядзем вертикальную лінію. Яна будзе накіраваная ўверх. Так растуць каласы, так расьце чалавек — уверх, да сонца, да нябёсаў.
Каласы расьлі ад самай зямлі, а таксама вы расталі там, дзе на сьцяблінцы ёсьць маленькія круглыя перагародкі. Як на гэтым коласе. Коль кі было каласоў!

На нашых малюнках жытнёвы колас стаў падобным да вялікага куста, або да чарадзей нага дрэва. Падлічым, колькі каласкоў намаля ваў кожны з вас. А дзе больш зярнятак — у гэ тым коласе, ці ў чарадзейным? Вядома, ў чара дзейным.

У даўні час, калі расьлі такія каласы, лю дзі пяклі дужа многа хлеба. Нарэшце, яго стала так багата, што людзі пачалі шпурляцца ім, кі даць пад ногі, у сьмецьце. Iаднойчы тое ўбачыў Бог. Ён вельмі зазлаваў на людзей і сказаў: «Яны не паважаюцьхлеб. Я зраблю так, каб яго больш не было». Словы Бога пачулі коцік з сабачкам. Вось фігуркі гэтых жы вёл. Разьмесьцім іх на панёве, пад каласамі. Яны жаласна прасілі ласкі ў Бога, спыталіся: «А як жа мы?». Бог пашкадаваў іх, а людзей пакараў: пакінуў на сьцяблінцы ўсяго толькі адзін колас, а ўсе астатнія зьніклі.
3 таго часу людзі ядуць «каціную і сабачую долю» — хлеб з аднаго калас ка. Удзячныя людзі ніколі не пакінуць галоднымі коціка і сабачку, да дуць ім акрайчык хлеба, не прагоняць з двара. I, канечне, з пашанаю ста вяцца да хлеба: не кінуць скарынку пад ногі, а калі ўпадзе кавалачак, дык падымуць і пацалуюць, каб папрасіць прабачэньня у Бога ды выправіць грэх — свой нядобры ўчынак.

Калі ласка, выканайце яшчэ адно заданьне дома: намалюйце каля чарадзейнага каласка коціка і сабачку.

Што можна зрабіць здрэва?
Занятак для 1 класа (6 гадоў)

1. Распрацаваў н.с. Г.І. Лапацін.

2. Месца ў праграме «Аз, букі, ведзі… » — № 6.

3. Сувязь дадзенага занятка з тэмамі наступных і папярэдніх занят каў па праграме «Аз, букі, ведзі — глаголь дабро»:

— дзіцячы сад: «Чарадзейныя памочнікі» (чарадзейныя прадметы ды чарадзейныя звяры з мясцовых казак);

— 2 клас: «Ці заўсёды рэчы былі такімі, якімі мы іх ведаем сёння?»;

— 5 клас: «Што абараняюць стрэлы?» (дамавая разьба);

— 9 клас: «Вобраз дрэва ў народнай культуры».

4. Вядучыя метады: метад пытанняў і адказаў, тактыльны метад.

5. Месца правядзення: экспазіцыя «Кніжная культура Веткі» у ВМНТ.

6. Мэта занятку: увесці дзяцей у свет дыялогу старажытнага чалаве ка з прыродай.

7. Заданы занятка: развіваць вобразнае мысленне, выпрацоўваць уменне самастойных меркаванняў.

8. Экспанаты, скарыстаныя на дадзеным занятку: лапці, масла бойка, самапрадка, кошык ды іншыя вырабы з дрэва.

Ход занятка:

1.Сярод навакольных населеных пунктаў мы сустракаем вёскі і пасёлкі з такімі назвамі, як Раманаў Лес, Высокі Бор, Дубовы Лог, Асінаўка, Баркі. Зададзім пытанне: што агульнага ў гэтых назвах? Вопыт падказвае, што гэтае пытанне не выклікае ў дзяцей асаблівых складанас цяў. Пафантазіруем: што выяўляецца ў гэтых назвах — прыкметы той альбо іншай мясцовасці ці ўдзячнасць людзей дрэвам і выказаны ім го нар? Калі гэта ўдзячнасць і гонар, дык за што?

2. Паставім перад дзецьмі пытанне: што можна зрабіць з дрэва? Дзеці пералічваюць самыя розныя вырабы. Пафантазіруем: хто падказвае люд зям, што з якога дрэва можна зрабіць? Вопыт падказвае, што дзеці даюць самыя розныя адказы, акрамя таго, да якога мы павінныя разам прыйсці ў працэсе занятка. Каб дапамагчы ім, задаем пытанне: а ці не маглі пад казаць гэта самі дрэвы? Ці могуць дрэвы размаўляць? Параўнаем дрэвы з людзьмі: мы шэпчам — дрэвы шэлясцяць, мы шумім — дрэвы шумяць.
Згадаем гісторыі і казкі, дзе людзі ўмеюць гаварыць з травамі ды кветкамі, дрэвамі, іншымі раслінамі; згадаем казкі пра музычныя інструменты, што
гавораць чалавечым голасам; пра дрэвы, што вырастаюць на магілах; тэксты, у якіх людзі суадносяць свой стан альбо характар са станам ці характарам дрэва.

3. У кожнага дрэва ёсць свая гісторыя. Напрыклад, дрэвы, якія рас туць каля дарогі, расказваюць чалавеку, як можна сплесьці лапці: гэтыя дрэвы бачаць, што людзям, якія многа ходзяць, вельмі пагана без абутку — яны націраюць ды збіваюць ногі, ногі іхныя прамакаюць пад час даж джу і пэцкаюцца пад час веснавога альбо восеньскага бездарожжа. Дрэ вы, што растуць у лесе, падказваюць, як можна зрабіць кошык, каб зруч ней было збіраць грыбы й ягады. Дрэвы, што растуць на беразе ракі ці возера, падказваюць, як можна зрабіць рыбалоўныя прынады і т.д.

Кожнае дрэва, якое вылучае сябе сярод іншых, прыводзіць пэўныя аргументы на сваю карысць. Напрыклад, ліпа кажа пра сваю мяккасць ды пяшчотнасць, і таму лапці з ліпавага лыка будуць вельмі зручнымі на нагах; дубовае дрэва ганарыцца сваёй сілаю і вырабы з дубовае драўніны не будуць баяцца ні спекі, ні марозу, ні дажджу, ні снегу, не будуць яны падуладныя часу; бяроза ганарыцца сваёй прыгожай карой, з якой мож на рабіць вазачкі для кветак, што радуюць вока.

4. Удзячнасць людзей:

— драўляныя прадметы, упрыгожаныя разьбой ды роспісам;

— маляўнічыя іконы;

— іконы, аздобленыя залачонай разьбою;

— населеныя пункты з «дрэўнымі» назвамі. Вядома, з аднога боку ў гэтых назвах могуць быць адзначаныя прыкметы той альбо іншай мяс цовасці, а можа, гэта ўдзячнасць людзей дрэвам за тое, што дрэвы для іх зрабілі?

З тэкстаў, выкарыстаных на дадзеным занятку:

Дзед у нас калісьці быў. Прадзед ішоў у лес вуллі кутаць. Ну, і з ім бег дзед наш, малы яшчэ быў. Бацька ідзець сабе, а эты малы бяжыць, бяжыць да стане і смяецца. Ён тады кажа: «Аўсейка, што табе смешна?» — «Да, нічога». Зноў прабяжыць дзіцёнак той, зноў астановіцца. Ён што? Радзіўся дзіцёнак, і ўсе зубы былі ў роце. Эта рэдка бывае. Пагаворка такая: «Што ты радзіўся з зубамі, значыць усё доўжны знаць на свеце». Так, бацька той ідзець вуллі кутаць, і ён, дзед наш, Аўсейка той. Бацька пытае ў яго: «Што ты смяешся?».

Так той не прызнаваўся. Назад ідуць з бацькам. Той к яму прывяз ваецца: «Ну, чаго табе была смешна? Ты з мяне смяяўся, што я стары і некрасівы?» — «Не, я не з цябе смяяўся. А, вот, ты не чуеш, а я чую, вон тыя траўкі качаюцца на вятру. Ківаецца траўка і кажа: «Я ат скулы». А вон тая траўка ківаецца і кажа: «Я ат кілы».

Значыт, - вот, траўкі гаворуць паміж сабой, і кожнаю траўку нада панімаць: якая ад чаго. Той дзіцёнак, што радзіўся з зубамі, ён ужэ чуе тыя траўкі. Тая: «Ад грызі», —ківаецца. А тая яшчэ ад чаго кажа.
Ён, гэты дзіцёнак рос і знаў усе этыя траўкі. Эта усё па пародзе дано.
Богам дано. (Запісаў Лапацін ГЛ. ад жыхаркі в.Барталамееўка
Еціпнёвай Матроны Цітаўны, 1919 т.н., 8 красавіка 1993 г. — ЭМ ВМНТ, т.53, л.78.)

Замова ад уроку:

У лесе на прыгорку стаіць сасна тонкая, высокая, лісцем зялё ная, і не баіцца ўлетку жары, ўзімку марозу, ні жаркае сонца, ні яс нага месяца. Так раба божжая Матрона не баіцца ні ўрокаў, ні пры гавораў, ні падумных, ні пагадных, ні пацешных, ні пасмешных, ні хлапяцкіх, ні дзявоцкіх, ні парабоцкіх. (Запісаў Лапацін Г.І. ад жыхаркі в.Барталамееўка Еціпнёвай Матроны Цітаўны, 19Г9 т.н., 1 сакавіка 1994 г. — ЭМ ВМНТ, т.53, л.54.)

Усе людзі прыходзяць з лесу без грыбоў і ягад, а мой дзядуля заўсёды прыносіць і ягады і грыбы. Ён аднойчы на Купалле папа раць-кветку пабачыў і з тых пор мову раслін разумее. (Паводле апо веда, пачутага пад час экскурсіі ад хлопчыка, наведвальніка музея).

Акрамя таго, намі выкарыстоўваюцца тэксты са зборніку «Легенды і паданні», Мн., 1983 г.:

— легенды пра паходжанне дрэваў: № 561 (Дуб і сасна), № 562 (Дуб і сасна);

— тапанімічныя легенды: № 443 (Лазовы куст), № 493 (Вёска Трех гранны Дуб), № 515 (Альхімкава балота).

У якасці хатняга задания дзецям можа быць прапанавана запытац ца (запісаць) у старэйшых членаў сямі аповеды пра назвы населеных пун ктаў, адкуль яны родам; легенды пра паходжанне тых ці іншых раслін; аповеды пра людзей, якія маглі размаўяць з сіламі прыроды.

Всегда ли вещи были такими, какими мы знаем их сейчас?

Занятие для 2 класса (7 лет)

1. Разработала н.с. ВМНТ С.И. Леонтьева.

2. Занятия ограничиваются тремя темами: народный девичий кос тюм, глажка, чаепитие.

3. Место в программе «Аз, буки, веди… » — № 8.

4. Ведущие методы: игра, практические действия с предметами, ре чевое мышление.

5. Задачи: познакомить детей с жизнью старинных вещей в быту их бабушек, прабабушек и т.д.

Через игру, общение, практическое действие дать знания на чувствен ном уровне, способном закрепить их и сохранить на более длительный
срок.

6. Место проведения: г. Гомель, СШ № 10, 2-е классы.

7. Используемый материал: народный костюм (рубаха, колышки, пояс); кошелек из лыка; рушничок тканый; скалка и рубель; утюги метал лические; самовар; чайничек и кофейник металлические; подстаканник (экспонаты из фондов музея). Все предметы конца XIX — начала XX вв.

Ход занятия:

Сообщаем тему занятия: «Всегда ли вещи были такими, какими мы знаем их сейчас?»

Одновременно ставим этот вопрос перед учащимися. Отвечая, ребе нок должен проиллюстрировать свой ответ примерами. Мы же помога ем детям расширить круг сравниваемых предметов в разных областях (транспорт, жилище, посуда, одежда и т.д.).

Выбираем девочку-помощницу.

— А теперь давайте представим, что Леночка живет совсем в дру гом времени, лет 80—100 назад. Во что бы она была одета?

После разных представлений и предположений детей показываем рубаху (элемент народного девичьего костюма). Вместе с детьми рассмат риваем, в каких местах белая льняная рубаха украшена красными узора ми. Они сами перечисляют: рукава, обшлага, ворот, низ подола.

— А скажите, с какими понятиями у вас связывается белый цвет и красный?

Опираясь на опыт детей в описании состояний природы, раскрывая смысл некоторых понятий и сравнений (белый как смерть, весна-красна и т.д.), через оппозиционные ряды: зима—лето, белая кровь—красная кровь, зло—добро подводим детей к выводу о том, что белый цвет мож но связать с понятием смерти, а красный — жизни.

Человек одеждой защищал, оберегал свое тело, узорами он как бы перекрывал все входы в тело болезням, сглазу, всякой нечисти, злу. На деваем рубаху, колышки (андарак) на девочку.

— А чего еще не хватает?

— Верно, пояса.

— А кто из вас слышал такое выражение: «Ишь, распоясался!».

— В каком случае родители могли вам так сказать?
Рассказывая о необходимости пояса, о его роли в народном костю ме, объясняем вместе с детьми происхождение этого выражения.

— Итак, мы завершили поясом костюм. А как вы считаете, это го родской или деревенский костюм?

— Какими домашними делами могла заниматься девочка вашего
возраста в то время?

После всевозможных перечислений просим детей рассказать, каки ми домашними делами занимаются они, не забывая при этом хвалить их.

— А вот Леночка, если бы жила в давние времена, могла в этом воз расте соткать ткань для этой рубахи и сшить ее, украсив простыми узо рами. Девочек очень рано, с 4 лет начинали приучать к домашней рабо те, обучать рукоделию: прясть лен, шерсть, делать ниточки, из которых они потом ткали холсты. К 15—16 годам девочка превращалась в насто ящую прекрасную мастерицу.

— А кто из вас гладит сам? Как вы это делаете?

— А сейчас мы посмотрим, как это делали в том времени.

Вот два предмета. Показываем рубель и скалку, одновременно вы ясняем, как они называются и где дети с ними встречались (в сказках,
мультфильмах, в своей жизни). Затем просим продемонстрировать, как
можно этими предметами погладить рушничок.

Дети с удовольствием проделывают самые различные, подчас не предсказуемые действия. В конце концов общими усилиями воспроизво дим их правильность. Дети вновь пробуют гладить, обнаруживая при этом, что это не так уж просто. Человек всегда стремился облегчить фи зический труд. И естественно, на смену этим предметам пришли металлические утюги. Показываем два утюга: маленький металлический и большой, с открывающейся крышкой и трубой. Просим детей объяснить принципы их работы.

— Ну вот, мы потрудились, теперь перейдем к чаепитию.

— Как вы пьете чай? (в чем заваривают, как кипятят воду и т.д.) После рассказов детей ставим на стол старинный самовар. Казалось бы, почти все его видели, знают, но при практических действиях опять возникают трудности: дети не знают, куда наливается вода, для чего труба и т.д.

Сначала выясняем, куда же наливается вода. После предположений помощницы о том, что она наливается в трубу, проносим самовар по рядам,
чтобы дети за глянули в него. Убедившись, что в трубу нельзя наливать (она с дырочками), продолжаем вместе с детьми изучать уст ройство самовара и принцип его работы.

Затем извлекаем из «волшебной» сумки еще старинные предметы, имеющие отношение к чаепитию: маленький металлический чайничек для заварки, кофейник, медный узорный подстаканник и даём детям возможность «пообщаться» с этими предметами. Они берут их в руки, рассмат ривают узоры.

— Скажите, как интереснее, приятнее пить чай — из самовара или из чайника?

— А почему из самовара? Давайте посмотрим на него еще раз. Если бы мы его почистили, он сиял бы, как солнышко, он такой же круглый, как солнышко, он как бы сам работает — греет воду, от него такое тепло идет, с ним уютно.

— Давайте подумаем, почему вокруг самовара собиралась вся се мья, почему чай пили не по одиночке (как можно сейчас), а все вместе?
Самовар собирал вокруг себя всех членов семьи, он важно стоял в цент ре стола, к нему относились бережно, с любовью, уважением, как к члену
семьи. Обычно утром начинали с него день, обсуждая предстоящие дела, а вечером, заканчивая день чаепитием, подводили итоги прожитого дня.
Самовар объединял всех, делал ближе друг к другу.

В конце занятия выясняем, что дети узнали для себя нового. Убеж даемся, что через общение с предметами, через практические действия
мы добились полноты эмоциональных переживаний, позволяющих по лучать чувственные знания, которые дают возможность достичь гармо ничных результатов.

Старонка 2

Круглы год — народны каляндар прыроды i працы

Вобразы мясцовай народнай творчасьці
Занятак для 3 класа (8 гадоў)

1. Распрацавала н.с. ВМНТ Л.Д. Раманава.

2. Месца ў праграме «Аз, букі, ведзі… » — №11.

3. Сувязь са школьнай праграмай: падручнік «Роднае слова». Зна ёмства з некаторымі абрадамі: купальскія, жніўныя, восеньскія, каляд ныя песьні.

4. Вядучыя метады: метад пытаньняў і адказаў; метад нагляднага паказу; метад гульні.

5. Заданы і мэты занятка: пазнаёміць дзяцей з адзінкамі вымярэньня часу, назвамі месяцаў; даць уяўленьне пра зьмест ды форму календара;
разьвіваць вобразнае мысьленьне.

6. Месца правядзеньня: экспазіцыя ВМНТ «Народная ікона».

7. Выкарыстаныя матэрыялы: насьценны праваслаўны. каляндар; мадэль календара — кола з атрыбутамі язычніцкіх ды праваслаўных
сьвятаў і абрадаў; ілюстрацыя з кнігі «Беларускі народны каляндар», укл. А.Лозка, Мн., 1993 г.

Ход занятка:

Сёньня мы пачынаем знаёмства з традыцыйным народным кален даром — сістэмай вымярэньня часу.

Для чаго існуе каляндар? Ці можна абысьціся без яго? (Адказы дзя цей).

Назавіце, калі ласка, дзень і год свайго нараджэньня. Гэтая дата — самая галоўная для кожнага чалавека, бо з гэтага моманту пачалося яго нае жыцьцё. Ці можна было б назваць дзень і год свайго нараджэньня, калі б не было календара? Канечне, не. 3 дапамогаю календара людзі арыентуюцца ў часе, адзначаюць падзеі, будні, сьвяты.

Існуюць спецыяльныя адзінкі вымярэньня часу. Якія, вы ведаеце? (Адказы дзяцей). Гэта: імгненьні, секунды, хвіліны, гадзіны; дзень, ноч,
з якіх складаюцца суткі; тыдзень, які складаецца з сямёх сутак; месяц, у які ўваходзяць чатыры тыдні; год — гэта 12 месяцаў; стагодьдзе — сто гадоў; тысячагодьдзе — тысяча гадоў; эра уключае у сябе некалькі тыся чагодьдзяў. Ёсьць іншыя адзінкі вымярэньня часу. Заўважым, аднак, што тысячагодьдзі складаюцца з імгненьняў — найкарацейшай меры часу.

Назавем па чарзе і запішам у сшытках назвы месяцаў на рускай і беларускай мовах, а таксама на старабеларускай. Нашыя продкі давалі назвы месяцам па прыкметах прыроды і відах працы, якая адбывалася ў гэты час:

Руская	Беларуская	Старабеларуская
Январь Февраль	Студзень Люты	Стычань Сьнежын

Руская	Беларуская	Старабеларуская
Март	Сакавік	Беразазол
Апрель	Красавік	Квецень
Май	Травень	Травень
Июнь	Чэрвень	Чэрвец
Июль	Лшень	Ліпец
Август	Жнівень	Серпень
Сентябрь	Верасень	Врэсень
Октябрь	Кастрычнік	Падзернік
Ноябрь	Лістапад	Грудзень
Декабрь	Сьнежань	Прасінец

Самы першы каляндар быў створаны ў Егіпце больш за пяць тысяч гадоў таму. Стварыў яго Тот — заснавальнік егіпецкай цывілізацыі.
Менавіта ён устанавіў год у 365 сутак, 12 месяцаў па 30 дзён. Гэта сонеч ны каляндар, якім і зараз мы карыстаемся.

Які каляндар існаваў у славян? Падчас раскопак археолагі знайшлі некалькі гліняных сасудаў II—IV ст.н.э. На іх сьценках рознымі знакамі былі пазначаныя месяцы. Вось як гэта паказана на малюнку. Усходне славянскія народы ў якасьці календара скарыстоўвалі драўляныя брускі даўжынёю 30—50 см, з трыма, шасьцю гранямі, на якіх рабілі насечкі. У нашых продкаў год пачынаўся вясной, 1 сакавіка. У гэты час абуджа ецца прырода.

Пра час, поры года, дзень і ноч існуе багата загадак. Паспрабуем адгадаць некаторыя:

Прыйшла чорна маці — усіх паклала спаці. (Ноч)
Чорная карова ўвесь сьвет пабарола, белая ўстала — усіх пападымала. (Ноч і дзень)
Белы бык у вакно тык. (Дзень)
Шэрае сукно лезе ў вакно. (Сьвітанак)

Стаіць дуб, на дубу 12 гнёзд, у кожным гнязьдзе па 4 сініцы, у кожнай сініцы па 14 яек — сем чорных і сем белых.
(Год, месяц, тыдні, дзень і ноч) Сястра за братам ідзе, а брат ад сястры хаваецца. (Ноч і дзень)

Каб адгадаць апошнюю загадку, выражам невялікае кола з паперы, падзелім яго на дзьве часткі — «сястра» і «брат». Паспрабуем яго каціць.
Пэўна, усе здагадаліся, што «брат» — гэта дзень, а «сястра» — ноч. Заў сёды пасьля дня наступае ноч, пасьля ночы — дзень. 3 якімі прадметамі мы можам параўнаць гэтае кола? Так, з цыферблатам гадзіньніка, што дапамагае нам арыентавацца ў часе, а таксама — з сонейкам. Людзі здаў на назіралі за рухам сонца па небе, якое за суткі апісвае небачнае кола, і менавіта так казалі: «закацілася ясна сонейка».

А вось перад намі вялікае кола — «круглы» год. Побач ляжыць клу бок ільняных нітак. 3 такім клубочкам героі чарадзейных казак адпраўляліся за трыдзевяць зямель, каб знайсьці шчасьце. Кінем клубок перад сабой. Перад намі раскрываецца цэлы год. У календары 365 нітак — 365 дзён. Мы з вамі — падарожнікі ў часе, які ніколі не заканчваецца. Як дзень зьмяняе ноч, так вясна зьмяняе зіму, лета — вясну, восень — лета, зіма зьмяняе восень, і ўсё зноўку пачынаецца спачатку, па новым вітку.
На календары разьмешчаныя рэчы, што ўвасабляюць сьвяты, поры года. Давайце назавем іх і раскажам, што мы ведаем пра іх. Пачнем, як нашыя продкі, год з вясны.

Асноўныя гадавыя сьвяты (2000 год):

12 сакавіка — Масьленіца (памінаньне продкаў, сустрэча вясны).

22 сакавіка — Саракі (дзень прылёта птушак з выраю).

23 красавіка — Вербніца (уваход Ісуса Хрыста ў Ерусалім).

27 красавіка — Дабравешчаньне; Буськавы лапы (прылёт буслоў; вестка Дзеве Марыі пра нараджэньне Ісуса Хрыста).

30 красавіка — Вялікдзень (Уваскрашэньне Хрыстовае).

6 траўня — Юря; Георгій (адмыканьне зямлі; дзень памяці св. Георгія Пераможцы).

9 траўня — Радуніца (Радаўніца) (нябожчыкі радуюцца ўваскрашэньню Ісуса Хрыста).

22 траўня — Мікола вясновы (сьвята конюхаў).

8 чэрвеня — Ушэсьце; Узьнясеньне Гасподняе (Узьнясеньне Ісуса Хрыста на нябёсы).

18 чэрвеня — Тройца (сьвята Куста; дзень св.Троіцы).

22—23 чэрвеня — Купальле (дзень летняга сонцастаяньня, росквіт пры роды).

7 ліпеня — нараджэньне Іаана Хрысьціцеля (Прадцечы).

12 ліпеня — Пятро (дзень апостала Пятра).

2 жніўня — Ільля (дзень св. Ільлі).

28 жніўня — Усьпеньне Прысьвятой Багародіцы (канец зямнога жыцьця Божай Маці; завіваньне «барады»).

21 верасьня — Раство Прысьвятой Багородіцы. Багач (сьвята Зямлі-Маці).

27 верасьня — Зьдзьвіжаньне (зьмеі хаваюцца на зіму—«ідуць у вырай»).

14 кастрычніка — Пакроў Прысьвятой Багародіцы (пачатак зімы, пара вясельляў).

2 лістапада — Дзяды (памінаньне продкаў).

10 лістапада — Параскева (дзень св. муч. Параскевы; апрацоўка прадзіва).

21 лістапада — Міхайла (дзень архістраціга Міхаіла; мядзьведзь кладзецца ў сьпячку).

4 сьнежня — Увядзеньне (увядзеньне Дзевы Марыі ў храм).

19 сьнежня — Мікола зімовы (дзень св. Міколы).

25 сьнежня — Раство (каталіцкае), Каляды (дзень зімовага сонцастаяньня — нараджэньне сонца; нараджэньне Ісуса Хрыста па каталіцкім
календары).

7 студзеня — Раство (праваслаўнае), Каляды (дзень нараджэньня Ісуса Хрыста па праваслаўным календары).

13 студзеня — Шчодры, Стары Новы год (ваджэньне казы, засяваньне зерня).

19 студзеня — Вадохрышча (Хрышчэньне Гасподняе; асьвячэньне сонцам вады).

15 лютага — Стрэчаньне, Грамніцы (зіма з вясной сустракаецца).

24 лютага — Уласьсе (сьвята жывёлаў, «каровіна» й «конскае»).

Для таго каб зручна было вызначаць, які сёньня дзень, год, людзі вынайшлі насьценныя, перакідныя календары, разьлічаныя на 1 год. Да прыкладу, як гэты «Праваслаўны каляндар».

Конь, утка и солнце

Путешествие солнца и его ездовые средства

Древние представления славян о построении космоса (хоровод, магия)

Занятие для 3 класса (8 лет)

1. Разработала занятие н. с. ВМНТ Л.М. Мазейко.

2. Место в программе «Аз, буки, веди… » — № 10.

3. Связь со школой: предмет «Роднае слова», Купалье, колядки, про воды зимы (масленица), закликанье весны (культ птиц). Учебник «Мас тацтва бачыць свет» для 5 кл., тема «Пра што расказваюць старадаўнія ўзоры?».

4. Методы: использование схем-рисунков; ученики сами рассказы вают, показывая свои знания; вопрос—ответ; визуальное изучение пред метов (икона, киот, оконные наличники, одежда, рушники — в экспози цонных залах музея), иллюстрации из книг и альбомов.

Задачи:

— попытаться раскрыть духовную сущность и роль материальных предметов (культовых и бытовых), ритуалов в праздниках и собственно орнамента-оберега в прошлом и настоящем;

— расширить кругозор и эрудицию школьников в области духов ной и материальной культуры своего народа.

6. Место проведения: «Книжный зал», «Зал одежды и домовой резь бы».

7. Оборудование: собственно экспозиция залов музея с объектами изучения — деревянная домовая резьба; женская праздничная одежда;
рушники; иконы; иллюстрации из альбомов и книг; рубель, украшенный солярной символикой; декоративный ковш — курочка; доска, мел; пла кат с изображением солнца.

32

Ход занятия (40 мин):

1. Организационный момент. Перед учениками установлена школь ная доска. Стулья поставлены полукругом около маленького столика.
Знакомство. Объявляется тема урока.

2. Как устроен мир?

— как думают сейчас;

— как думали раньше, в давние времена.

В древности существовало много легенд о сотворении мира. Соглас но одной из них, мир создан уткой, которая плавала по мировому океа ну. Утка (нырок) нырнула на дно, достала комочек земли и от этого комочка возникла земля и все живое.

Дети, возможно, сами смогут рассказать библейскую (христианскую) легенду о сотворении мира.

Место и образ Солнца в мире

Сказки — «Как солнце женилось на царской дочке», «Конек-Горбу нок» и другие.

Как двигается Солнце?

Древние люди полагали, что дневной путь по небу оно совершает на конях (или лебедях) и ночной путь по подземному океану на водопла вающих птицах (утка) или челне. Кони тянут солнечную колесницу с во стока на запад через священную точку полдня (это также и макушка дня, года).

А как изображали Солнце?

Солнечные знаки существовали не просто как украшение, а осмыс ленно, с глубоким содержанием. Солнце круглое, его знак - круг, колесо.
Солнце как огонь, оно палит и греет, знак огня — крест, крест в кругу.
Колесо, которое катится, — солнце, бегущее по небу. Солнцу поклоня лись как божеству. В сказках «Снегурочка», «Конек-горбунок», «Сказка о мертвой царевне» оно решает проблемы героев.

Почему же так поклонялись Солнцу?

Оно дает тепло, согревает людей и землю, приносит радость, помо гает вырастить и собрать урожай. Солнце — мужской образ (в сказке царевна замужем за Солнцем), Луна — женский. День — Солнце, ночь — Луна. Стремились привлечь Солнце к себе, к своей земле, молились ему и приносили жертву. Молясь, обращались лицом к Солнцу, на восток — встречали восход солнца. До восхода солнца вставали, умывались, при водили себя в порядок. Раз поклонялись, то изображали его образ, укра шая жилище, культовые и бытовые предметы.

Где встречались знаки солнца и огня?

1. Дом — наличники, крыша (конек, щипец, причелины), фронто ны, карнизы, шалевка углов, крылечки. (Рассматриваем, изучаем знаки
солнца на наличниках, деталях ворот).

2. Донца горшков, самопрядки, пряничные доски, трепала, ковши утки, рубели, челны.

А на такие жизненно важные предметы для воды, теста, муки, как ведро, дежа, ушат вообще не нано сили узор. Почему? Вначале пред лагаем догадаться самим, затем от ветить вместе:

а) емкости обычно прикрыва ли полотном, рядном (с тканым ма гическим узором);

б) круглая форма посуды как бы сама в себе заключала идею солнца. Ясная солнечная погода назы валась (и сегодня у русских) вёдро.

3. Убранство дома — рушники в переднем (Красном) углу, цве ток — роза, венок из колосьев, нимб вокруг головы Христа и Богоматери.

4. Одежда — платок, рубаха.

Женщины старались как можно богаче украсить одежду тканым или вышитым орнаментом, чтобы увеличить магическую силу одежды, на правленную на плодовитость. На жниво и сенокос выходили в празднич ных рубахах.

5. Обряд — хороводы водили. (Попробуем водить хоровод, двига емся по ходу солнца). Имя бога Хорс, хор — хорошо — храм — хоромы
(«хоро» — круг).

Праздники, посвященные солнцу. Какие знаем?

Рождество — рождается новое солнце, постепенно набирает силы к приходу весны.

Масленица — кличут весну, проводят зиму.

Пасха (Великдень) — весеннее солнце; круглые куличи и блины; паски, крашеные яйца.

Купалье — солнце в зените; макушка лета; жгут большой костер; венки.

Роль праздников как помощников.

Масленица—блины—солнечные знаки; катание на тройках — имитация «солнечной колесницы»; свистульки-птички — появлялись на масленичных гуляньях жаворонки из теста, как предвестники весны и знаки солнца.

Кликанье (гуканье) весны — забирались повыше — крыша, лестница, забор, на пригорках за деревней. Пели и водили хороводы; помогали
солнцу набраться сил, выпрашивали себе тепла и изобилия. Хороводы водили всю весну, особенно на Пасху, на Вознесение.

Купалье — солнце в зените, высшая точка, макушка лета. Славили Солнце, бога Ярилу (красивый белокурый юноша на белом коне). Праздновали (и сейчас) на пригорках у воды. Катят пылающее колесо в воду, повторяя солнечный путь.

В завершение загадываю несколько загадок о солнце и огне:

Дрожит свинка
Золотая щетинка. (Огонь)

Что без огня горит?
Что краше света белого?
Что всегда ходит
и никогда не стоит? (Солнце)

Вертится вертушечка,
Золотая коклюшечка,
Никто ее не достанет,
Ни царь, ни царица,
Ни красная девица. (Солнце)

ЛІТАРАТУРА

1. Беларуская народная архітэктурная разьба. — Мн., 1958.

2. Библия для детей.

3. Kruglova Olga. Traditional russian carved and painted Woodwork.—
M., 1981.

4. Маслова Г.С. Народная одежда в восточнославянских традиционных
обычаях и обрядах XIX—XXвв. — М., 1984.

5. Рыбаков Б.А. Язычество Древней Руси. — М., 1988.

6. Просвиркина С.К. Русская деревянная посуда. — М., 1957.

Распрацоўка тэмы па

Метадычны занятак для выкладчыкаў «Кніга-сад.

Рукапісная кніга веткаўскай традыцыі

Этапы ўвядзення ў культурную пра стору тэмы	Дзеі	Мова	Іншыя коды. Мова цела. Вестыбулярнае (гравітацыйнае) мысленне	Рэч, структура
Асоба (гарманічныя вынікі)	Сітуацыя атрыманых адказаў	Мова адзінства Бога - чалавека прыроды. Святыя тэксты пра кнігу-сад і лірыка	Позы дрэва — архетыпы жэстаў. Дзева-маці. Аранта — маленне і бласлаўленне	Кніга-«слова». Слова веткаўскай культуры — воб раз сада. Сімвал веткаўскай культуры — кніга-сад
Сусвет, авалодванне	Хатняе заданне: намаляваць паштоўку віншаванне ў адпаведнасці з календаром	Тэкст як прастора. Чытанне — праца збіральніка. «Дрэвы» адпачынку і роздуму	Кветкі і яблыкі ў руках. Што — падымем і што — апусцім	Кніга-чын. Кніга-хата. Кніга-сад. Кніга-краіна. Кніга-Сусвет
Дзеі ў прасторы 3-мернай мадэлі Сусвету	Маляванне план (2-мернае) і маляванне ў 3-мерным сусвеце кнігі	Семантычныя слоўнікі: Поле. Сеяць. Сад. Асвета	Парушэнне і знаходжанне раўнавагі праз позу цела-«расліны»	Кніга — вобраз сада. Палі і дрэвы. Першыя і апош нія лісты — чыстыя
Дзеі ў прасторы 2-мернай мадэлі Сусвету	Маляванне па вобразу рухаў цела і росту дрэва. Нараджэнне буквіцы	«Лукаморе» як вобраз казачнай кнігі. Свет слу хання і чытання. Апісанні цудоў ных садоў	Сонца, зямля, паветра. Глы бінныя асновы адзінства Свету, чалавека і рас ліны	Кніга-канструк цыя. Карашок, лісты. Папера, золата, чарніла. Тросць. Фарбы. Пяро
Месца, змяшчэнне	Спачатку разглядаем толькі карткі ўзроўню 1 і г.д. — каму дасталіся	Тэрміны і вобразы садаў культуры кнігі чытання і г.д. Словы І.Фёдарава	Поза замкнёнасці. Камень ці зерне. Закрытыя вочы, вушы, вусны. Маўклівасць	Кніга ў месцы. У хаце. Чытанне ў садзе. Кніга як месца для адпачынку. Дрэва
Асоба «Да… »	Карткі — воб разы ўсіх ячэек — ускрыню. Сітуацыя выцягвання жэрабя	Загадкі, небыліцы	Рухі раслін і чалавека— пагляд зверху. «Разрастанне», займанне прасторы	Рэч у сабе — чужы тэк ст. Новы і стара жытны вобраз пісьма ў розных культурах

Поўнай метадычнай сетцы

Дадатак 1

Як вырошчваць буквіцу ў кнізе-садзе» і культура кнігі. Раслінны стыль

Касмалогія	Медыяцыя	Сацыяльны архетып	Культурная прастора
Райскае дрэва буквіцы і «дрэва мысленнае»	Псіхалогія чытання. «Райскі вобраз» кнігі як стану і вандравання душы	Творца Сусветаў-кніг. Уласны сумесны «праект» кнігі-сада	Асоба. Ці паасобку існуюць у нас розныя сусветы кніг у адной (уласнай) асобе?
Тэма плода ў раслінным арнаменце кніг. Вясновыя і восеньскія узоры. Старадрукі	Кніга-Сусвет. Сродкі ды істоты, якія звязваюць у кнізе верх і ніз	Майстра. Уменне перакладаць з мовы Прыроды на мову кніжнага арнаменту	Сусвет. Валоданне. Кніга паміж зямным і незямным
Развіццё-рост буквіцы. Асіметрычная раўнавага расліннае прыгажосці	Фантастычныя істоты. Птушкі-людзі. Птушкі бессмяротнасці	Будаўнік. Творцы кніг і садоўнік, будаўнік — у чым падобныя справы	Трохярусная мадэль Сусвету. Кнігі «з зямлі да неба»
Буквіца-«куст». Сіметрычныя літары. Паходжанне «Ж»	Звяры на старонках кнігі	Даследчык. 3 чаго зробленая кніга — дзіця расліннага і жывёльнага свету	2-мерная мадэль Сусвету — план. Жыццё кнігі ў 2 вымярэннях. «Пераклад» з трох…
Семя. Зерні-літары. Пустыя лісты кнігі, што яшчэ не напісаныя	Істоты нізу ў кнізе. Дракон у кнізе «Евангелле» XVII ст. (рукапіс, мініацюры)	Дзіця. Успаміны пра ўспрыманне кнігі	2-мерная мадэль Сусвету. Цэнтр і межы. «Старонка» кнігі
Чалавек «цёмны» — непісьменны. Стыхія — сыравіна для вырабу кніг	Рыба, змяя, хтанічныя істоты, водныя істоты, продкі, таямніцы памяці. Кніга — сход данізу	Звер і чалавек. Ці бачаць звяры кнігі? Культура як знішчэнне і захаванне кніг	Асоба. У стыхіі кніг. Падсвядомасць і кніга

Чырвоная радасць

Сімволіка колераў

Сетка прикладных тэм

Этапы ўвя дзення ў куль турную пра стору тэмы	Дзеі	Мова	Іншыя коды. Мова цела. Вестыбуляр нае (гравітацыйнае) мысленне	Рэч, структура
Асоба (гарманічныя вынікі)	Знаходжанне сімволікі колераў ва ўласным адзенні	Паняцце маў чання і мовы. «Белы і ўсё, што з яго»	Белы як пачатак і як вяршыня. Настрой белага	1. Кашуля. 2. Сучаснае адзенне(уласнае адзенне)
Сусвет, авалодванне	Адзяванне традыцыйнага строю - стварэнне сусвету ў колерах	«Каляровая» лексіка ў замовах. Свет замовы і свет адзення	Традыцыйная культура і гар монія колераў. Чалавек у прыродзе. Асалода гармоніі	Строй. Каляровая сімволіка асоб ных частак
Дзеі ў прасторы 3-мернай мадэлі Сусвету	Абрадавыя дзеі з ручнікамі - сімвалічнае вызначэнне напрамкаў колерамі	Назвы дзеяў фарбавання і выбельвання	Колеры і музыка	Ручнік у кантэк стах абрадаў і каляровы тэкст ручніка як каляндар
Дзеі ў прасторы 2-мернай мадэлі Сусвету	Дослед. Колер у ткані нах. Кампазіцыі аздаблення як мадэлі культур най прасторы	1. «Каляровыя» геаграфічныя і этнічныя назвы. 2. «Пераклад» з мовы колераў на словы	Чырвоны. Ахвяра, перамо га і радасць. Хто больш зной дзе прыкладаў «чырвонае радасці»	Пояс, чырвоны, белы абрус, ручнік, чорны шалік, кветка альбо саламяная птушка - героі казкі-гульні
Месца, змяшчэнне	Аналіз і параў нанне посцілак з рознымі кам пазіцыямі арна менту. Месца посцілкі ў хаце	Касмалагіныя ад паведнасці колераў і ярусаў Сусвету. «2-мернае» чырвона белае і «3-мернае» чырвона-бела чорнае. «Зямля»	Эмацыйныя характарыстыкі колераў. Сум і радасць (задаволенасць) чорнага - зямнога	Посцілка. Архетыпы зямлі-поля і зямлі-сада. Колеры старых посцілак і новых
Асоба «Да… »	Тэма «Успамін першасных каляровых пачуццяў». Любаванне. Гульня «Дзіця на посцілцы»	Загадка: якія ко деры самыя галоў ныя? Састаўленне ўласных загадак з эмацыйнымі ха рактарыстыкамі колераў	Першасныя эмацыйныя ім пульсы: цемра святло - агонь, кроў і г. д.	Адбор рэчаў «галоўных колераў» чырвоны, чорны, белы

Ды чорны жаль»
у традыцыйнай культуры па поўнай схеме занятка

Дадатак 2

Касмалогія	Медыяцыя	Сацыяльны архетып	Культурная прастора
Белы рай. Жыццё і смерць у вобразах адзення	1. Ад белага нізу да белага верху. 2. А ці ахоўвае колер нас сёння?	Сацыяльныя архе тыпы ў сучаснай модзе і мове колераў	Традыцыя сучаснасць. Каляровае спадкаемства
Чалавек у трады цыйным строі адзення як мадэль Сусвету	Колер і рух. Карагод. Жэсты рук і роля рукавоў	Кодеры ў гісторыі. Цар - жрэц воін - селянін	Чалавек роўны культурнай прасторы
Чырвонае - белае. Ручнік-мост (лествіца) з зімы у лета, з дзяцін ства…	Тэма перавозу. Ручнік-мо ст. Чырвоны ўзор ручніка як цалкам святочны тэкст	Будаўнік - дэмі ург - ткачыха удзельнікі абраду	Стварэнне. 3-ярусная мадэль Сусвету Чырвоны кут
«Асноўны міф» на мове колераў. Чырвоны вызваляе дабро. Ахоўвае (межы). Чырвоныя граніцы ад пояса да замка	Чырвоны герой і чорны змей. Іх шляхі паміж тым і гэтым светам. Каляровая кампа зіцыя іконы «Цуд Георгія»	Казка-загадка «без слоў», у выкананні каляровых рэчаў (чорны - чырво ны - белы)	Траекторыя і геаметрыя. Рухі рэчаў і сімволіка іх
Зямля засяваецца, квітнсс, нараджае і хавае	Стварэнне свету і тэрміналогія ткацтва. Белае і «забалаць». Воб разы вынікнення на паверхню	Дзіця/чужынец (прышэлец). Што можна па знаць аб «планеце, на якую прый шоў» - па адной каляровай рэчы	Вобраз посцілкі - месца і ручніка - шляха. Роля колераў
Тканіна - куль турная прастора бы востраў. Невядомае вакол - бы вада	«Выратаванне», «перавоз» куль турнаю рэччу. Са стыхіі ў культуру	Дзіцянё. Саджэнне на посцілку	Успаміны аб «утульным». Розныя культурныя прасторы, адзначаныя каляровай сім волікай (тканіна, дарога… вайна)

Змест

• Уводзіны
• Праграма заняткаў
• Звод тэмаў і асобных твораў па традыцыйнай культуры, міфалогіі ды гісторыі мастацтва ў праграме агульнаадукацыйнай школы
• Гісторыя культуры
• Гадавое кола
• Міфалогія
• Методыка авалодвання культурнаю прастораю
• Разнастайныя магчымасці метадаў
• Мова як сродак, сістэма і прастора
• Да вобразнага абагульнення
• Небо и земля в костюме человека (занятие для детского сада)
• Чарадзейныя памочнікі (занятак для дзіцячага садка)
• Што можна зрабіць з дрэва? (занятак для 1 класа)
• Всегда ли вещи были такими, какими мы знаем их сейчас? (занятие для 2 класса)
• Круглы год — народны каляндар прыроды і працы (занятак для 3 класа)
• Конь, утка и солнце (занятие для 3 класса)
• Літаратура
• Распрацоўка тэмы па поўнай метадычнай сетцы (дадаткі 1, 2)

Вучэбнае выданне

Аз, букі, ведзі — Глаголь дабро!

Школа старажытнай і сучаснай народнай культуры
пры Веткаўскім музеі народнае творчасці
(па матэрыялах мясцовых традыцый)
Праграма заняткаў

Тэкст падрыхтаваны да друку
Веткаўскім музеем народнае творчасці
Тэхнічны рэдактар А.В. Хмялёва

Выдавецка-паліграфічнае прадпрыемства «Сож».
Выд. ліц. ЛВ № 12 ад 29.10.97.
246015, Гомель, вул. Лепяшынскага, 1.

Падпісана да друку 15.08.99. Фармат 60x84 1/16. Папера газетная. Гарнітура Таймс.
Друк афсетны. Умоўн. друк. арк. 2, 32. Ул.-выд. арк. 2, 76. Тыраж 1000. Заказ 4008.

Надрукавана ў друкарні ВПП «Сож».
Гомель, вул. Лепяшынскага, 1.