Г.Р. Нячаева
Характарыстыка матэрыялу і метады яго апрацоўкі
Шматгадовы вопыт Веткаўскага музея ў збіранні і вывучэнні народных узорных тканін патрабуе сёння сістэматызацыі назапашаннага, абагульнення вынікаў. Цудоўная калекцыя ўзораў ткацтва і багатыя экспедыцыйныя матэрыялы даюць магчымасць рабіць гэта ўсё больш дасканала. Сёння мы звяртаемся да унікальнага збору – фонду арнаментальных элементаў, моўных сведчанняў, фальклорных тэкстаў і абрадавага матэрыялу – і ўсё гэта вакол уласна рэчавага багацця: калекцыі тканага адзення аднае традыцыі. Імя яе шырока вядома: гэта вёска Неглюбка. З усяго строю разглядаць будзем ў асноўным жаночыя кашулі. У аналіз і сістэматызацыю былі ўключаныя 212 рэчаў, атрыманы 2243 найменаванні арнаментальных элементаў (гл.: Статыстычны звод. Табліца “Размеркаванне арнаменту па кампазіцыйных частках кашуль”). Для параўнання арнаментальных кампазіцый трэба было прааналізаваць і калекцыю абрусаў гэтае традыцыі. Па арнаментах сістэматызавана 91 рэч, атрымана 237 найменаванняў узораў (гл.: Статыстычны звод. Табліца “Размеркаванне арнаментаў па кампазіцыйных частках абруса”). Такім жа чынам быў абследаваны збор галаўных жаночых убораў ручніковага тыпу – неглюбскіх “платкоў”. На 45 рэчаў мы атрымалі 387 найменаванняў арнаментальных элементаў (гл.: Статыстычны звод. Табліца “Размеркаванне арнаментаў па кампазіцыйных частках платка”).
Магчымасць падрабязна разглядаць сістэму арнаментацыі па ‘зонах’ кожнага вырабу (для кашулі – 11 пазіцый размяшчэння ўзораў, для абруса і платка – па чатырох пазіцыях) мы атрымалі дзякуючы збору мясцовых назваў арнаментальных элементаў, што былі запісаны намі з 1979 па 2004 гады – са спасылкаю, дзе такі элемент ўжываецца (на кашулі, напрыклад: на каўняры, на рубцы і г.д). Прамежкавы этап сістэматызацыі складала праца над картатэкамі з агульнаю назваю “Арнаментальны элемент і месца яго ўжывання” (асобныя картатэкі па кашулях, абрусах і платках). На кожную картку заносілася мясцовая назва ўзора і ўсе выпадкі яго выканання, з пазначэннем калекцыйных нумароў рэчаў і шыфрам месца на кожнай дадзенай рэчы, дзе элемент быў ужыты. Для ўдакладнення інфармацыі некалькі разоў часткі музейнай калекцыі мы вывозілі ў неглюбскія пасёлкі і вялі дадатковыя апытанні. На карткі зводзіліся і варыянты назваў кожнага ўзору. У выніку тут улічаныя 2867 розных адказаў, акрамя падцверджанняў назвы па адной і той пазіцыі ў той жа рэчы, што фіксаваліся спецыяльнымі значкамі і ў пазначаную колькасць назіранняў тут не ўключаны.
Такім чынам, быў атрыманы багаты варыянтны матэрыял па назвах арнаментальных элементаў, апрацоўка якога ў далейшым даследванні можа даць цікавыя вынікі. Яны сведчаць аб працэсах як формаўтварэння, так і самаасэнсавання традыцыі. Тут мы звялі слоўнікі у “Алфавіты” назваў ды іх варыянтаў (“Кашуля” – 140 слоўнікавых артыкулаў; “Платок” – 56; “Абрус” – 38. У агульную табліцу ўвайшлі 136 слоўнікавых артыкулаў). Потым для кожнага з тэрмінаў зрабілі табліцы па колькасці ўжыванняў на той альбо іншай частцы кашулі (гэтак і па калекцыях абрусаў і галаўных “платкоў”). Вылічылі абсалютную колькасць ўжыванняў (гл. вышэйпазначаныя табліцы). Прыйшлося ўлічыць як асобнае ўжыванне элементаў з асобнаю назваю, так і выпадкі, калі ва ўзоры і назве прысутнічалі некалькі (найчасцей два) тэрміны, тыпу: “лапа з казлом”, “елка з веряб’ём”. У лічбах пазначалі асноўную колькасць, і – у косках – сумарную (з ‘сумеснымі’ варыянтамі).
Варыятыўнасць форм і назваў здавалася бясконцай. Таму абагульнілі падобныя арнаменты па ‘геаметрычных тэмах’, звялі іх ў некалькі груп (для кашулі, напрыклад, у адзінаццаць). Вылічылі і працэнтнае размеркаванне ‘геаметрычных тэм’ па кампазіцыйных частках тканага вырабу ў адносінах да агульнай лічбы ўжыванняў (гл. табліцу “Геаметрычныя тэмы. Частата ўжывання па розных арнаментальных зонах кашулі”). Такім чынам, вылучыліся заканамернасці ‘згушчэння’ тых альбо іншых арнаментаў на адпаведных ‘зонах’ рэчаў.
Вынікі гэтыя адносныя, таму што улічваліся толькі тыя элементы і на тых рэчах, для якіх былі атрыманыя назвы ад носьбітаў традыцыі. Сапраўдная сітуацыя можа быць змененаю, калі ў далейшай апрацоўцы матэрыялу будуць зробленыя іншыя табліцы. У іх можна ўвесці абсалютна ўсе арнаментальныя элементы – як тыя, для якіх атрыманыя назвы, так і ‘безыменныя’ аналагі. Апошнія не названыя па розных прычынах. Напрыклад, здатчыкі не ведалі назвы, а ў дадатковыя апытальныя лісты дадзеныя рэчы не трапілі. У ідэале назвы магчыма атрымаць для ўсіх соцень і тысяч узораў, што раскіданы па канкрэтных кашулях, платках, абрусах. Аднак і гэта будзе толькі набліжэннем да ‘ісціны’, бо ў апошні час падрабязнасць, структурнасць адказаў хутка страчваецца – адыходзяць з жыцця старыя майстрыхі, што ведалі аб узорах больш. Так, аб шытых белым па беламу ўзорах “белявых” кашуль-“сцэльніц” сёння ўдаецца атрымаць вельмі мала інфармацыі, нават ад жанчын 1920-х гадоў нараджэння. Аднак і той матэрыял, што мы атрымалі і апрацавалі на сённяшні момант, здаецца вельмі красамоўным. Ён адлюстроўвае не толькі частотнасць ужывання арнаментальных элементаў, але і ступені моўнага асэнсавання традыцыяй – яе рухомай дэкаратыўнай сістэмы.
У выніку групавання арнаментальных элементаў па абагульняючых геаметрычных формах (ромбы ‘глухія’ альбо ромбы з адтулінай, гарадчастыя ромбы і г.д.) атрымаліся групы блізкіх знакаў з шэрагам назваў для іх асаблівых варыянтаў. Цяпер можна было параўнаць арнаментацыю розных ‘зон’ той жа кашулі альбо абруса па перавазе традыцыі да выбару адной альбо некалькіх ‘геаметрычных тэм’, па ступенях частаты іх ужывання (гл. табліцу “Звод тэм арнаментаў па змяншэнню ўжывання. Кашуля”). Таксама ўдалася атрымаць уяўленне аб вобразах назваў і аб геаметрычных прыкметах, што выклікаюць пэўныя асацыяцыі носьбітаў традыцыі. Выявіліся далёка не выпадковыя заканамернасці ў прынцыпах найменавання элементаў і ў параўнанні вынікаў з семантычным зводам іх архаічных прататыпаў (гл. табліцу “Геаметрычныя тэмы і архаічная семантыка знакаў у арнаментах кашуль”). Па прычыне папярэдняга характару выкладання матэрыялу мы не прыводзім тут літаратурнага ‘суправаджэння’ узнаўлення архаічнай семантыкі, што заняло б шмат месца.
Урэшце мы прыступілі да тэкставага аналізу атрыманых статыстычных вынікаў, зведзеных у розныя табліцы. Пры гэтым спатрэбіўся абрадавы і фальклорны матэрыял, сабраны намі ў дадзенай традыцыі і вакол яе. Усю інфармацыю мы імкнуліся даць у шырокім кантэксце тыпалагічнага характару, прыцягнуць агульнакультурныя, этымалагічныя і археалагічныя дадзеныя па гісторыі асобных вобразаў, сімвалаў, кампазіцый, іх архаічнай семантыкі. Таксама палічылі магчымым архетыпова ўзнавіць пэўныя ‘семы’ ва ўнутраных апазіцыях, што рэалізуюцца ў структуры канкрэтнай традыцыі. У нашым выпадку гэта неглюбская традыцыя ўзорнага ткання.
Выкладанне носіць нарысавы характар, таму даведачны апарат, літаратурныя дадзеныя, тыпалагічныя і гістарычныя адпаведнасці былі скарочаныя тут да крайнасці. Вынікі ‘першага подступу’ да складанай і недаследаванай тэмы, безумоўна, будуць удакладняцца. Аднак, зробленыя намі намаганні паказваюць, што напрамак падобнага даследвання вельмі перспектыўны. Галоўнае яго дасягненне – магчымасць уступіць у дыялог з сапраўднай традыцыяй і ўбачыць яе як складаную прастору, структуру ментальна-тэхналагічнага характару.
Фармальныя абагульненні арнаментальных элементаў ды спроба іх семантычнага тлумачэння. Кашуля
Звод геаметрычных тэм, найбольш пашыраных на асобных арнаментальных зонах кашуль – па пяці пазіцыях дае вынікі, што толькі набліжаюцца да семантычных, бо такі падыход фармалізаваны. Зрабіўшы падобнае абагульненне, мы абстрагуемся ад дзясяткаў і сотняў назваў і варыянтаў формы, што і складаюць сэнсавае і формавызначальнае поле традыцыі. Мы вяртаемся да абстрагаванага літаратурнага апісання арнаменту: ромбы, касыя крыжы і г.д. Аднак такая аперацыя неабходная, каб праверыць, ці ёсць глыбінныя геаметрычныя (а значыць, і семантычныя) апазіцыі паміж арнаментам розных частак адзення. Апошняе выступае як мадэль культурнай прасторы, з пазначэннем у ёй краёў, меж, уваходаў, перакрыжаванняў, нарэшце, з вызначэннем касмалагічных ярусаў такога мікракосму – верху, сярэдзіны, нізу. З рэчаў касцюма менавіта кашуля паўстае носьбіткаю найбольш архаічнай інфармацыі, яна застаецца ніжнім адзеннем, кансерватыўным па крою і ўзорах у параўнанні нават з больш архаічным фартуком, які, вынясены на паверхню шматслойнага комплекса строю, перажываў больш адаптацый з асяроддзем успрымання і перамен.
Так, былі вылучаныя пяць найбольш характэрных геаметрычных тэм па парадку ўбывання для розных частак кашулі (гл. табліцу “Звод тэм арнаментаў па змяншэнню ўжывання. Кашуля”).
Бачна, што арнаментальныя формы складаюць групоўкі і апазіцыі, што яднаюць альбо падзяляюць розныя часткі кашулі. Разгледзім пазіцыі, маючы на ўвазе, што тэрміналагічны матэрыял вельмі нераўнамерны па шчыльнасці запісаў, бо мы маем справу са згасаючай традыцыяй упрыгожвання адзення і з недахопамі даследвання. Пытанні да носьбітаў гэтае традыцыі толькі паступова набіралі структурнасці, ідучы ад тых жа літаратурных ромбаў і крыжоў.
Аднак гэтая нераўнамернасць, што адлюстравалася і ў колькасных паказчыках, не толькі задае напрамкі далейшага папаўнення недастаючай інфармацыі. Бачна, якія зоны болей за ўсё захоўваюць патрэбу ў назвах. Гэта значыць, менавіта яны доўжаць семантычныя лініі, што могуць узыходзіць і да старажытнасці. Менавіта такія 'арнаментальныя зоны' павінны мець абрадавае значэнне ў жыцці тканых рэчаў, бо іншага шляху для перадачы старых сэнсаў няма.
Першая па частаце група арнаментаў
Каўнер, абшлагі, падол
Звернемся да першай пазіцыі – самых частых геаметрычных форм.
Для зон меж ды ўваходаў, якія – ворат, абшлагі, падол, – здаецца, тэма павінна быць адна. Сапраўды, ворат і абшлагі найчасцей абіраюць узор зігзагу – даўняе ідэаграмы вады і змяі, дзе здаўна мяжуюць культурныя прасторы, аддзяляючы іх ад невымернага і стыхійнага. Да таго ж, хваля – форма пазначэння хвалістай энергіі не толькі ў сучасных фізічных тэорыях, гэта архетып усялякае нязбыўнасці і невычэрпнасці, стыхійнага прыросту дзеля наступнага культурнага падзелу. Нездарма 'новы' раслінны код, што пераасэнсоўвае даўнія формы, замяняе геаметрычныя «крывулі» хвалістым «вінаградам» і «хмелем», што шмат разоў рабілі і раней, вякі і тысячагоддзі таму.
Першая ж тэма падолу – касыя крыжы - таксама надзвычай архаічныя знакі мяжы, але гэта пазначэнне яе 'са свайго', культурнага боку. Невымернасць пераадоленая, яе парушаюць мужчынскія сімвалы плоднасці, вынесеныя да краю, тыя знакі, якімі мы пазначаем разбурэнне і памнажэнне. Архаічна ж процілеглыя сэнсы супадаюць у адзіным рытуальным дзеянні: свяшчэнным шлюбе ( мы і сёння працягваем падшываць ніз адзення «козлікам», не асэнсоўваючы ні формы, ні празрыстага вобразу назвы, што рэалізуецца і ў абрадавых дзеях, і ў фальклорным вобразе “казы” і “казла”). Зігзаг аказваецца апошняю, пятаю тэмаю з найбольш частых на падолку. Ці забыццё старой апазіцыі? Ці змешванне ў назіраннях і ў самой традыцыі іншай апазіцыі: паміж дзявочымі і жаночымі кашулямі. Зігзаг на падоле – звычайна «вінаград з яблыкам» – стары ж сімвал сада і рая. Магчыма, гэта адзнака дзявоцкага стану.
Гарадчастыя ромбы – галоўныя знакі адразу ў чатырох зонах кашулі. Гэта, перш за ўсё, узор рукава, затым зарукаўе, мярэжка паміж рукавом і паліком ( гэтыя зоны належаць да сярэдняга яруса сусвету кашулі) і ўзор рубца – ніжняга шва паміж полкамі тканіны.
Мярэжкі рукава і падола
Пачнем з найбольш архаічных месцаў арнаменту – мярэжкі рукава і мярэжкі на рубцах. Іх спецыялізацыя – з'ядноўваць асобна тканыя часткі кашулі і адначасова падкрэсліваць іх раз'яднанасць, асобнасць.
Семантыка тэхналогіі альбо тэхналогія семантыкі?
Сама тэхніка маркіруе рытуальнасць, бо гэты спосаб з'яднання полак і частак сам уваходзіць у апазіцыю з іншым: вузельчыкавым шчыльным швом, характэрным для далучэння узорнатканага рукава і з'яднання полак панёвы [1, 46 – 49].
Гарадчастыя ромбы на адзначаных месцах – пераважна 'глухія', г. зн., цэлыя і структурна нераспрацаваныя. Старая семантыка такіх знакаў – раслінная моц зямлі нераспрацаванай, формула той жа стыхійнай і вольнай, хтанічнай энергіі, што мае Маці-Сыра-Зямля і што павязвалася з уяўленнямі аб удзеле ў пладароддзі тутэйшым – продкаў. Да таго ж, семы архаічнага вобразуу вядуць да рэалізацыі розных бакоў сінкрэтычнай формулы ў розных кодах. Дзікая прырода знака ў жывёльным кодзе адклікаецца ў мясцовых назвах «лапа», “мядзьведжая лапа”і «мядзьведзь». Сакральная, цнатлівая непадзельнасць акцэнтуецца ў дзявоцкім прызначэнні сімвалу (што пакрысе высвятляецца ў апазіцыях гарадчастых ромбаў па іх унутранай структуры). Агульны кантэкст выкарыстання, найменняў і зон ужывання на ўзорных тканінах павязвае такія знакі з язычніцкімі Вялесавымі кампетэнцыямі. Абрадавая роля кашуль з мярэжкаваютэхнікаю з'яднання частак у Неглюбцы ды ў бліжэйшых вёсках захоўвае ініцыяцыйныя моманты: гэта адзенне, якое адзявала нявеста, і такую ж кашулю яна дарыла свякрусе, у якім апошняя хадзіла на святы, а дажыўшы, адпраўлялася на Той Свет. Сама 'празрыстая' тэхніка мярэжы аднаўляе ў сабе ўсю гісторыю ткацтва-пляцення, калі снуецца новая аснова і яднае асобныя і прыгатаваныя дзеля гэтага часткі будучай «адзёжыны», калі пляценне робіцца цалкам уручную «у каленцы». Гэта сведчыць на карысць менавіта рытуальнага захавання архаікі (падобна таму дабываўся трэннем свяшчэнны 'жывы агонь'). Нашая ранейшая гіпотэза аб ініцыяцыйным паходжанні «размярэжвання» грунтавалася і на дапушчэнні рытуальнай змены рукава з іншым узорам пры пераходзе дзяўчыны – жанчыны ад стану да стану ў яе жыцці. Магчыма, апазіцыя 'празрыстага' і 'шчыльнага' швоў – праява той галоўнай магічнай розніцы паміж дзявоцкім і жаночым, што кадзіравалася шмат разоў і рознымі спосабамі ў семантычна, тэхналагічна і арнаментальна шматслойным комплексе адзення. Выплятанне старажытных знакаў, утварэнне рэчы-сімвала: сеткі, мярэжы – вядзе да ажыўлення яшчэ больш архаічных спосабаў магічнага: 'здабывання' саміх знакаў праз 'улоўліванне' іх магічнаю сеткаю, абрадавая роля якой, магчыма, пераходзіцьу тэхналогію дэкаратыўнага шва [2, с. 234].
Роля зносін паміж Гэтым і Тым Светам яшчэ жыве ва ўнутранай форме рэчы і мовы (Той і Гэты, Добры бакі тканіны), у абрадавым выкарыстанні выварату, споду, левага боку тканага прадмета, у ткацкай тэрміналогіі у аснове ментальных паняццяў. Гэтая роля найбольш празрыста праяўляецца ў тэхніках і арнаментах, што актуалізуюць непарыўнасць Таго і Гэтага, іх ўзаемаабумоўленасць. Калі для бранага ткацтва гэта дыялог узаемна адваротных фігур-ісцін, не існуючых адна без адной, то для мярэж, здаецца, гэта не менш стары спосаб 'вымаўлення' таямнічых фігур-'слоў', 'злоўленых' мярэжаю.
Тканіна спярша 'планіметрычна' ляжыць на зямлі, рытуальна пакрываючы яе святое месца – месца дыялогу паміж Светамі праз зямную цвердзь, да якой прылягае арнамент. Такая функцыя заўсёды захоўваецца ў абруса (выразныя – захаванне ў неглюбскім абрусе той жа архаічнай тэхнікі – «размярэжвання» полак – і таго ж складу адпаведнага арнаменту, што мы ўбачым ніжэй. Скажам толькі аб захаванні тут і абрадавага засцілання родавых магіл абрусамі-«скацерсьцямі» на Радаўніцу.
Потым, у адзенні – у кашулі – ствараецца іншая форма прасторы – замкнутая (кош і – 'кашуля', сорак-мяшок і 'сарочка' – фіксуюць гэтае новае ‘ўлоўліванне’) [3].
Але тканіна, як і раней, прылягае да цела – а тое застаецца неапранутым увасабленнем дзіўнага і дзікага. Кожнае рытуальнае пераапрананне стварае чалавека культурнага нанава. Таму і знакі цэлага і хтанічнага прарастання на празрыстай мярэжы маглі б бачыцца як тэксты да таго ж хтанічнага – у продкаў, у бостваў Таго Свету – і ў дзявоцкім альбо жаночым целе, што набывала ў пераходныя моманты якасці дачынення да тагасветнага. Гэтая галоўная і архаічная роля гарадчастых глухіх ромбаў яднае швы-мярэжкі рукава і падола. Асаблівасці ж выяўляюцца праз рознае размеркаванне наступных па частотнасці сімвалаў, што мы разгледзім пазней.
Зарукаўе
Зарукаўе (падрукаўе) – сподняя, пустая полка ўзорнатканага рукава, яна кроіцца асобна і дашываецца. Такая кашуля мае іншы крой, у ёй няма паліка і, значыць, шва-«размярэжвання», аднак месца больш архаічнага крою пазначана арнаментальна і выдзяляецца кампазіцыйна. І ўсё ж традыцыя адчувае недахоп 'абароны' у 'новым' – за-рукаўным – шве, будзь янонеперакрытым. Яна(традыцыя)распрацоўвае дзеля таго сістэму арнамента, які ўваходзіць у структуру (сістэму сістэм) арнаментацыі ўсёй кашулі ды іх абрадавага чыну. Паказальна, што іншае новаешвоўзнікае ў ХХ стагоддзі ў кашулі з постаўкаю, адразной па таліі. Аднак абрадава такі крой ужо не вызначаецца, няма тут і арнаменту. Вернемся да зарукаўя, дзе шво пазначанае. І для яго ‘першая’ тэма – гарадчастыя ромбы, сімвалы расліннай сілы. Спецыфіка ж дыктуецца ўскрайнім месцазнаходжаннем узора, яго пазіцыя – двойчы маркіраваная – задняя мяжа сярэдняга ярусу. Таму сярод гарадчастых ромбаў-“лап” пераважаюць стыхійныя, ‘дзявоцкія’ варыянты. Да таго ж, яны часта шыюцца толькі палавінамі-трохкутнікамі, ад чаго абвастраецца значэнне касога, крывога. Вядома, што няпоўныя, палавінныя формы вызначаюць прыналежнасць да тагасветнага. У той жа час у раслінным земляробчым кодзе – гэта край узоранага поля рукава, які прарастае (выступы гарадчастых паўромбаў – стары знак расткоў). Аднак і яшчэ адна прычына утрымоўвае менавіта гэткі строй: у птушыным кодзе рассыпана мноства прыкмет жанчыны-птушкі, і перыстыя трохкутнікі ззаду рукавоў чытаюцца ў гэтым кантэксце як папараткі – канцы махавых пер’яў крыл-рук.
Галоўны ўзор рукава
Урэшце мы дайшлі да ‘галоўнага’ узору рукава – таго, што змяшчаецца на чырвонай ‘калодцы’ папярок пляча. Нагадаем, што кампазіцыйна ён займае пазіцыю былой(?) мярэжкі і, відаць, таго арнаменту, які развіваўся паабапал узорнага шва. Альбо гэты шыты ці тканы ўзор фіксаваў іншы абрадавы чын – са шчыльным паяднаннем рукава і сваім арнаментальным слоўнікам. Тады маркіроўка месца старой мярэжкі – не абавязкова гістарычны этап і адмена былога чыну. Хутчэй, гэта ўвядзенне ‘следу’ папярэдняга этапу самога абраду, яго рытуальная адмена і замена іншым – тэхналагічна, знакава і семантычна прызначаным фіксаваць новы стан і статус жанчыны (альбо новыя станы і статусы).
“Лапы” як знакі ўрадлівасці. ‘Дзявоцкія’ і ‘жаночыя’ сімвалы
Сапраўды, разгляд узораў нават адной арнаментальнай тэмы, а менавіта гарадчастых ромбаў, на ‘галоўных’ чырвоных поласах (“калодках”, “місь калодкі”) паказвае існаванне ўстойлівага чыну змены сімвалаў на рукаве ад аднаго тыпу кампазіцыі да наступных. Гарадчастыя ромбы падзяляюцца на суцэльныя, канцэнтрычныя (па нашай гіпотэзе – ‘дзявоцкія’) і раскрыжаваныя і ‘засеяныя’ знакамі насення альбо маленькімі крыжыкамі-“веряб’ямі”, г. зн., прадстаўляюць сімвалы квітнеючай нівы. ‘Дзявоцкія’ ромбы, у сваю чаргу, маюць розную колькасць адросткаў: восем, дванаццаць альбо шаснаццаць, прычым кожны з трох тыпаў шчыльна ўпісаны ў асабістую кампазіцыю, што не можа быць змененаю без парушэння рытму. Цікава было б вывесці з арнаментальнай апазіцыі прамую адпаведнасць асобных “лап” узростам дзяўчат і меншым абрадавым чынам ініцыяцый, ужо не патрабуючых пераходу праз белы размярэжаны тып кашулі. Такія ‘унутрыстатусныя’ змены адзначаліся б зменаю знакаў у адзіным ‘дзявоцкім’ вялікім чыне. Падобныя “лапы” прасочваюцца і на вышываных чырвонай лікавай гладдзю альбо наборам кашулях. Яны маюць паліковую канструкцыю і розняцца ад узорнатканых, аднак і тут узоры месцяцца абапал такога ж шчыльнага вузельчыкавага шва, што яднае палік і рукаў (на гэтым жа месцы якраз і бывае ‘празрыстая’ сетка-мярэжа ў белых, пераходных варыянтах кашуль). Такім чынам, мярэжка і шчыльнае шво маглі супрацьстаяць не як ‘дзявочы’ і ‘жаночы’, шлюбны маркёры, а як ‘пераходны’ і ‘унутрыстатусны’.
Што датычыцца іншага тыпу гарадчастых ромбаў – раскрыжаваных і ‘засеяных’, то яны сапраўды маглі б захоўваць архаічную семантыку нівы і жанчыны.
Трэба сказаць, што гарадчастыя ромбы абодвух тыпаў на рукавах кашуляў уваходзяць у больш шырокі рад ромбаў наогул, які цалкам прадстаўляе наступныя апазіцыі: маленькі ромб-“глухоўка” – тры варыянты канцэнтрычных гарадчастых ромбаў (‘дзявоцкія’ знакі) – і раскрыжаваныя: ромб-“ряшотка”, вялікі ромб з ‘парасткамі’-“лапа”, ромб з крукамі-“крючча” (‘жаночыя’ знакі). Неабходна улічваць і белую (“белявую”) кашулю-“сцэльніцу” з мярэжкаю на плечавым шве і белым узорным шытвом вакол яе. У арнаментальным чыне такой рытуальна пазначанай кашулі таксама можна ўбачыць адпаведную розніцу ў геаметрыі фігур і аднавіць сэнс ‘дзявоцкіх’ і ‘жаночых’ знакаў. Праўда, самою традыцыяй розніца ў арнаментах розных кашуль дадзенага абрадавага чыну сёння не памятаецца. Узгадаем, што ў вясельным чыне розныя “белявыя сцэльніцы” прызначаліся для нявесты і для свекрыві. Гіпатэтычна ўзнаўляецца вялікі чын знакаў і кампазіцый арнаменту рукава з сэнсам полава-узроставых ды ініцыяцыйных адзнак. Аднак у жывой традыцыі перамагла нівеліруючая апазіцыя: белы – чырвоны, “калодкі” з рознымі “лапамі” “насілі і дзеўкі, і маладзіцы”. Менавіта колькасць чырвані адзначае святочныя кашулі, у белых са сціплым арнаментам хадзілі працаваць, і толькі “белявыя сцэльніцы з размярэжваннем” далей за ўсе астатнія выконвалі сваё рытуальнае прызначэнне. Несумненна, далейшыя доследы і вывучэнне фонду такой багатай традыцыі, як неглюбская, высветляць старыя працэсы, якія сёння амаль патанулі ў дэкаратыўным квітненні і міжтрадыцыйных узаемадзеяннях арнаменту.
Трэба дадаць, што апазіцыя “глухіх” і ‘раскрыжаваных’ гарадчастых ромбаў была намі знойдзена пазней, чым удалося пачуць і запісаць абагульняючую назву – “лапа”. Дарэчы, і ў літаратуры мы не сустрэлі адрознення гарадчастых ромбаў па ўнутранай структуры. Дапамаглі праца на працягу гадоў і асабліва ‘структурныя’ апытанні носьбітаў традыцыі. Яны паказалі, што ўнутранае адрозненне знакаў выяўляецца не толькі ‘геаметрычна’, што гэтую апазіцыю перадае і сама традыцыя праз удакладненні назваў. Мы не ведалі іх раней таму, што не запытвалі аб ‘нутры’ фігур. Працэс сапраўды згасае, агульная назва “лапа” нівеліруе апазіцыю. Зараз яшчэ памятаюць, што “лапы ж розныя бываюць”. Частка назваў захоўвае інфармацыю і аб ‘узросце’ “лап”: “маленькая лапка”, “вялікая лапа”, “кучарявая лапа” (так адзначаецца не толькі памер, але і вялікая колькасць выступаў ромба). Аднак некаторыя адказы фіксуюць і ‘унутраную’ розніцу: “простая лапа” (дададзім і “глухую лапу”, што запісалі пры вывучэнні ручнікоў); “бальшая лапа, усяродку малая лапка”; “крэставатая лапа”; “лапіна з ряшоткай”.
Вядома, што “лапы” – частка ‘парадыгмы’ рамбічных фігур. Дададзім, што ромб ніколі не завецца так ў традыцыйным мастацтве. Адзіная назва “ромбачка” зафіксаваная не ў неглюбскай традыцыі. Аднак і яна акцэнтуе ‘жаноцкую’ існасць фігуры. Уласныя ж назвы для Неглюбкі і амаль ўсіх навакольных (розных па традыцыях) вёсак фіксуюць перш за ўсё непадзельнасць ромба як яго закрытасць праз сэнсорны, пачуццёвы код. Закрытасць гэтая трактуецца як немагчымасць успрымання інфармацыі – праз слых і зрок: “глухоўка”, “глушка”, “глухая”, “сьляпая глухая” (апошнія дзве назвы зафіксаваныя для арнамента ручніка ў Верхлічах). Таму лагічным здаецца і пазначэнне наступнага этапу ‘развіцця’ унутранай структуры ромба. Адтуліна ў ім (пры непадзельнасці контура) завецца “вока”. Таму шмат розных “варонніх вачэй”, “веряб’іных вачэй”, “валоўіх вачэй”. Ёсць адзінкавыя прыклады назваў: “мядзьвежае вока”, “сароччыя вочкі”, “зязюліны вочы” (апошнія дзве назвы зафіксаваны для арнамента ручніка у Верхлічах). Найболей уражваюць назвы: “глухоўкі відзяшчыя” (Неглюбка), “глухая з глазам” (Верхлічы, ручнік). Тэма гэтая надзвычай перспектыўная для доследу, бо ў прынцыпах найменавання праглядваюцца вельмі архаічныя заканамернасці мыслення і стварэння старажытных кодаў. Тут у розных месцах тэкста мы толькі дакранаемся да дадзенай тэмы.
Другая па частаце група арнаментаў на кашулях
Як відаць з табліцы, размеркаванне тэм – рознае для арнаментальных зон, і знаходзіцца ў адносінах дапаўняльнасці да першай групы. Разгледзім розніцу.
Каўнер і абшлагі
Для зон ‘уваходаў’ – каўняра і абшлагоў – другая група ўводзіць сэнсавызначальную апазіцыю (першая ж яднала іх па прыкмеце ‘зігзагу’, хвалепадобных матываў). Для каўняра тут з’яўляюцца “адкоскі”, з аднога боку, і – “стаўпцы”, “плашкі”, “сякеркі”, “секачыкі”, “сечачкі” – з другога. Усе пералічаныя прадстаўляюць ужо не бесперапанныя хвалі і ланцугі, а асобныя простыя, найчасцей чатырохвугольныя фігуркі, што ідуць уздоўж сваіх меж.
‘Касое’ – ‘прамое’ падзяляюць стыхійную і культурную прасторы
Яны ўнутрана супрацьпастаўляюцца па прыкмеце ‘касы’ – ‘прамы’. Гэтая ж прыкмета жыве дасюль у розных формах агароджаў нашых палёў і сяліб. Яны таксама акцэнтуюць ‘касое’ і ‘прамое’ у будаўнічых прыёмах. У ‘касым’ больш адчуваецца дыялог культурнай прасторы са стыхіяй. ‘Прамое’ настойвае на сваім культурным паходжанні, што захоўваюць і назвы арнаменту: “стаўпцы” (“стоўпікі”), “плашкі”. Апошняе згадвае аб дзейнасці нейкай сякеры, што рубіць, сячэ стыхійна непадзельнае. Агульныя асновы культурных дзеянняў [4, с. 138] вядуць не толькі да празрыстых назваў арнаменту з корнем ‘сячы’, але і да таго, што менавіта “сякеркаю” завецца найменшая адзінка ўзору – прамакутнічак-цаглінка, з якіх складаюцца ўсе фігуры. Такі будаўнічы код, як і назвы ягоных прылад працы, рытуальна адзначаны ва ўсіх архаічных традыцыях. Перавага частаты падобных арнаментаў у зоне каўняра над колькасцю іх ўжывання на абшлагах звяртае нашу ўвагу на адрозненне дадзеных ‘уваходаў’ у прастору кашулі. Каўнер маркіруе верхнюю зону, як вядома, аддадзеную ў традыцыях гары, гораду [5, 1) с. 38-39; 2) с. 87-98] і богу-грамоўніку з ягонай сякерай [6, с. 305 – 306].
‘Глухі’ – ‘зоркі’ . Тэма чароўнага зроку
Абшлагі абіраюць другой тэмаю іншы матыў. Гэта ромбы, слушней, “ромбачкі”, “глуховачкі”. Па формах бачна, што каўнер і абшлагі розняцца па мужнай і жаночай прыродзе вобраза. Ромбікі на абшлагах (“каўнерьках”, як іх тут завуць) маюць ўнутраную апазіцыю: яны 1) “глухія” альбо 2) з адтулінай, часам і з кропкай ці крыжыкам унутры (па мясцовай тэрміналогіі “зоркія”, “відушчыя”, “з вочкам”), прыкладна пароўну. Тое, што мясцовыя назвы асэнсоўваюць тэму зроку не проста тэхналагічна, а вобразна, бачна з сінаніміі, варыянтаў, а таксама з прамых азначэнняў: “вароннія вочы”. Ромбы бываюць асобныя і злітыя ў ланцугі, тады яны падоўжваюць агульную для зігзага і ланцуга тэму бесперапыннасці, але ўдакладняюць: замкнутай бясконцасці. Да таго ж, ланцужкі былі раней на бранзалетах, на шыйных упрыгожваннях, на спецыяльна тканых тасёмках, таму шмат назваў: “жарэллейка”, “гарлячка”, “цясёмачка”. Прыналежнасць рукавоў да сярэдняй зоны, той, што яднае нябесны верх (галаўныя ўборы) з зямным нізам (паясное адзенне), узмацняе для абшлагоў значэнне краявых, бакавых меж. Ромбы тут “глухоўкі” з архаікаю глухаты як закрытасці і прыкметы дзікага свету. Калі ж яны з адтулінаю, “відушчыя”, то “вочы” гэтыя цудоўныя – “вароньнія”.
Падол
На падолку другім па частаце ўзорам з’яўляюцца гарадчастыя ромбы, “лапы”. Такім чынам, падол па арнаментах ўзаемадапаўняльны з рукавамі, для якіх гэта галоўны ўзор. Некалькі кашуль маюць аднолькавы арнамент на рукавах і на падоле, аднак разнастайнасць аздаблення падолка (каля шасцідзесяці ўзораў з асобнымі назвамі) сёння толькі прадстаўляе багацце гістарычнай сітуацыі складання гэтага чыну. Семантыку гарадчастых ромбаў мы разглядалі раней, калі апісвалі галоўную тэму аздаблення рукавоў. У параўнанні з імі падол аддае перавагу глухім знакам, чым падкрэслівае сваё значэнне краю, мяжы са стыхіяй.
Зарукаўе
У другой пазіцыі гэтая зона краю знімае галоўную апазіцыю, што была паміж ёю і каўняром – абшлагамі (палавінкі гарадчастых ромбаў на зарукаўе –&nraquo;. Гэта сведчыць на карысць менавіта рытуальнага захавання архаікі (падобна тамуbsp; супраць зігзагу на каўняры і абшлагах). Зарукаўе цяпер таксама адзначаецца зігзагам. Раслінная патэнцыя патрабуе хвалістага “вінаграду з яблакамі”, зігзагам жа, шашачным парадкам змяшчаюцца і нераслінныя фігуры, з якіх цікавае – ахоўнае і зорнае “кап’ё” (зігзаг уздоўж прамой, роўнай лініі шва акцэтнуе тую ж ‘зубчастасць’, што была і ў палавінках гарадчастых ромбаў).
Рукаў – размярэжванне рукава і паліка – рубец
Аднолькавыя па першай і па другой тэмах – тканыя і шытыя ‘галоўныя’ узоры рукава і – мярэжкі паміж паліком і рукавом, а таксама мярэжкі “рубцоў” – швоў унізе кашулі. Гэта яшчэ раз падкрэслівае адзінства паходжання і абрадавага чыну гэтых арнаментаў. Нагадваем, што найбольш часта тут сустракаюцца гарадчастыя ромбы, на мярэжках глухія, а на рукавах развіваючыя чын глухіх і раскрыжаваных. Другая ж тэма – фігуры на аснове касых крыжоў.
Фантастычныя формы і фантастычныя назвы як праявы ўзаемадзеяння жывёльнага і расліннага кода
Па ўсіх разглядаемых зонах пераважае не просты касы крыж, а ягонае развіццё, разгалінаванне чатырох канцоў геаметрычнай фігуры, што адзначаюць і назвы: “казёл кучаравы”, “елка”, “елка кучарявая”. Жывёльны код ўзаемадзейнічае з раслінным, абодва захоўваюць у глыбіні архаічную сему ўрадлівасці. Прычым мужчынскі, першапачатковы варыянт простага знака (у варыянтах касога крыжа і касога крыжа з аджылкамі-парасткамі “казёл кучарявы”) найбольш пашыраны на больш архаічных па ўзору мярэжках. У браным тканым чыне развіваецца шэраг разнавіднасцяў “казла”, вобразнае ператварэнне яго ў раслінны сімвал, што і фіксуе назва: “елка”, прычым сэнс вагаецца:”казёл кучарявы”, ён жа “елка кучарявая”. Да таго ж, узнікае рад сінкрэтычных знакаў, што яднаюць ромб і касы крыж.
Аднак гэта не той раскрыжаваны ромб, што змясціў касы крыж у сабе і зрэдку завецца “ряшоткаю”. Дарэчы, згаданы сімвал – архаічны знак, дзе даследчыкі бачаць земляробчы сімвал, знак нівы. Для іншай традыцыі (бабіцкай у Чачэрскім раёне) і для арнаменту ручніка ў ёй зафіксавана ‘земляробчая’ назва такіх ромбаў: “палянкі”.
У складаных фігурах, што працягваюць зваццца “казламі”, ‘узначальвае’ фігуру не ромб, а яго ‘прарастанне’ па восях вялікага касога крыжа, што дае чатыры “кучаравыя” парасткі. Ромб быццам бы ўключаны ў сярэдзіну “кучарявага” касога крыжа, яднаецца з ім альбо з’яўляецца яго пачаткам. Гэта таксама вельмі архаічная форма выяўлення ідэі ўрадлівасці. Ромб у шэрагу ‘касакрыжовых’ фігур мае розныя варыянты, як ‘глухія’, так і “зоркія”, і ‘засеяныя’. У апошнім варыянце ўзнікае зліты з двух (раскрыжаванага ромба і касога крыжа), ‘шлюбны’(?) знак. Ён і ў мясцовым азначэнні мае асобую сінкрэтычную назву: “лапа кучарявая”. Відавочна, што склалася сістэма знакаў, маючая семантычнае паходжанне. Пры паглыбленні доследаў можна будзе зразумець, па якіх апазіцыях развіваліся варыянты форм. Сёння ж можна толькі адчуць, што гэта працэсы ў раслінным, жывёльным кодах і кодзе зроку. Старыя браныя ўзоры распрацоўваліся параўнальна нядаўна ў пераборных ручніках. Цікава, што геаметрычныя дыяганальныя ‘парасткі’ расквітнелага ромба далі абсалютна дакладны пераклад на мову выяўленчага расліннага арнамента. Так, па восях касога крыжа развіваецца дыяганальнае “лісце” у геаметрызаваных “дубах” прыснянскай і дубраўскай традыцый ручнікоў, прычым ёсць варыянты ‘жаночага’ і ‘мужчынскага’ тыпаў такіх дрэў, што мае адпаведнасці і ў абрадавай практыцы, і ў фальклорных мясцовых тэкстах. Па восях касога крыжа развіваюцца і галіны пераборнай новай “елкі” – у ручніках неглюбскай традыцыі.
Гісторыя з “вераб’ём”
Найбольш таямнічым застаецца актыўны ўдзел ў складаннні геаметрычных фігур маленькага элемента – “веряб’я”. Гэта найменшы з прамых крыжоў. Ён ‘усюдыісны’, пранікае і трапляе ў цэнтр і лёгка ‘вылятае’ з сярэдзіны фігур, абкружае іх мноствам крыжыкаў, узнікае паміж вялікімі сімваламі, быццам пералятаючы ад адной да другой. Вобразна кажучы, паводзіць сябе, як сапраўдны верабей. Для вобраза гэтай птушкі ў народнай культуры славян існуе складаны і неадназначны комплекс уяўленняў [7, с. 586 – 598]. Павязанасць з Тым Светам і нябожчыкамі, нават падчыненне лешаму альбо чорту, сувязь з агнём і навальніцамі, мужчынская эратычная сімволіка, удзел у смехавай культуры – усё кажа пра тое, што ў глыбіні вобразу – хтанічная прырода ўрадлівасці, апладнення, чым верабей блізкі да казла. Абодва вобразы захаваліся ў назвах арнаментальных элементаў – прычым ‘першасных’, найбольш простых геаметрычных сімвалаў. Гэта сведчыць аб архаічным паходжанні глыбіннай сімволікі. Сапраўды, нават фармальна прамы і касы крыжы займаюць свае і невыпадковыя, ўзаемадапаўняльныя парадыгмы пазіцый у арнаментальных чынах найбольш архаічнага паходжання – напрыклад, у браных арнаментах. Аднак, відавочна супрацьпастаўленне прамога крыжыка – і самому касому крыжу, і наскрозна ‘касому’ прынцыпу формаўтварэння ‘вялікіх’ элементаў у дадзенай сістэме. У браным ткацтве з гарызантальных ‘цаглінак’-“сякерак” складаюцца ступеньчатыя ромбы ды іншыя фігуры. Яны падкрэслена супрацьстаяць дыяганальнай арыянтацыяй сваіх бакоў прамакрыжоваму прынцыпу перапляцення нітак у ткацтве.
Інтуітыўна можна адчуць і семантычную розніцу ў характары паводзін знакаў ды іх вобразнага і абрадавага ‘кантэксту’. “Казёл” больш ‘зямны’ знак. Ягоная ‘касіна’ радніць фігуру з іншымі хтанічнымі сімваламі. “Верябей” – рухомы, эратычны, ‘вогненны’ і ‘бліскавічны’, нарэшце, ‘нябесны’ па роду птушак і па вольным ужыванні элементу то ўнутры, то вакол фігур, то паміж іх, быццам у паветры. Калі жаноцкія сімвалы – ромбы – ‘ўзворваюцца’ і ‘узорваюцца’ касым крыжам, то ‘засяваюцца’ найчасцей крыжыкамі-“веряб’ямі”. Але, па-сучаснаму прагматычная трактоўка іх толькі як знакаў насення не перакрывае значна больш разнастайнага ўжывання. Здаецца, менавіта гэтае беларускае слова: ужыванне – найбольш падыходзіць да функцыі крыжыка-“веряб’я”. Менавіта наяўнасць яго ў цэнтры ромба робіць фігуру больш не “сляпою” і не “глухою”. Гэты матыў шырока абыгрываецца ў вялікіх пераборных фігурах арнаменту ручнікоў, але паходзіць з бранага ткацтва. Мы разглядалі некаторыя заканамернасці ўжывання прамога крыжыка ў ручніковых чынах. Найбольш выразныя матэрыялы даюць раслінна-геаметрычныя сістэмы дубраўскага, прыснянскага і неглюбскага ручнікоў, дзе працэс перакладу геаметрычных элементаў на код раслінны ўражвае [8, с. 27 – 28].
Калісьці ўразіў нас і прыклад з малдаўскім пахавальным кілімам, дзе ўнутры аднаго квітнеючага ромба такі крыжык ёсць, а ў другім – няма, на знак смерці жонкі або мужа. Удзел пары крыжыкаў-“веряб’ёў” ў старой ідэаграме сонечных колаў – таксама вельмі стары. Нашыя назіранні за ўласна беларускімі традыцыямі арнаменту паказваюць, што і ў гэтым выпадку пара крыжыкаў не абавязкова заключана ў спараныя ромбы. Яна можа ‘лунаць у паветры’ побач з геаметрычнымі, расліннымі, заа-, арніта- альбо антрапаморфнымі фігурамі пераважна мужчынскага ‘полу’, нібыта пазначаючы іх пэўны статус – магчыма, аднесенасць да нябеснага яруса альбо рытуальнае прызначэнне прадстаўляць гэты нябесны ярус. Кампазіцыі ‘тэраталагічнага’ характару, у якіх злучаюцца і пераплятаюцца геаметрычныя, раслінныя і жывёльныя матывы, шырока распаўсюджаны ў старажытных традыцыях. Камень, металы, кніжныя старонкі – усе яны ўжываюць гэтыя матывы. Аднак, ўсё часцей даследчыкі шукаюць іх вытокі ў пляценні і мастацтве аздаблення тканін. Цудадзейна, што ў нашых тканінах працэс перакладу з аднога коду на другі спараджае тэраталагічныя формы і сёння. Таму такія кампазіцыі могуць служыць своеасаблівымі ‘білінгварнымі тэкстамі’ і высвятляць нешта ў чыстых геаметрычных чынах. Параўнаем прыклад, дзе паміж геаметрычнымі сімваламі – мужчынскім і жаночым – ‘ляцяць’ крыжыкі-“веряб’і”, і вышываную па размярэжанай тканіне архаічную кампазіцыю больш выяўленчага характару (в. Казацкія Балсуны, пач. ХХ ст.).
Мы ўбачым тут таксама два адрозных ‘па полу’ сімвалы: ‘мужчынскае дрэва’ – жазло, і ‘жаночае дрэва’, складаную фантастычную фігуру з рысамі так званай ‘рожаніцы’ – дрэва-жанчыны. Фігуры чаргуюцца. Аднак, паміж імі – не геаметрычныя “веряб’і”, а птушкі ‘выяўленчага стылю’, якія адначасова злятаюць ад мужчынскага сімвалу, ляцяць у паветры і садзяцца, схіляючы галіны, з абодвух бакоў на жаночае дрэва. Своеасаблівае язычніцкае Дабравесце?
Так альбо інакш, шматгадовыя назіранні і роздумы схіляюць нас да пераканання, што прамы крыжык выконвае ролю сімвала найменшай адзінкі жывога агню, жыццёвага пачатку, што ўваходзіць ад неба ўва ўсё зямное, што да таго, кажучы тэрмінамі неглюбскай традыцыі, было “глухое”, “сляпое” і “цёмнае”.
Вяртаючыся да больш верагодных вынікаў доследаў, трэба адзначыць, што, як усякі стары знак і вобраз, “верябей” амбівалентны. Ён бывае “сляпы” (альбо “нямы”, “просты”, “пусты”) і “зоркі” (альбо “відушчы”, “з вокам” – аж да тлумачэння майстрыхі: “Анцярэсны рубец: веряб’і не сляпыя, а відушчыя – усё глядзяць… ”). “Верябей” удзельнічае ў складанні ‘вогненных’ знакаў: “Верябей, абагнаты хрэшчыкам – “зорькі”.
Трэцяя арнаментальная тэма
Каўнер, абшлагі
Для гэтых зон тэмы – розныя. На каўняры шмат (але пасля больш частых зігзагу, касых “адкосак” і прамых “стаўпцоў”) гарадчастых ромбаў, выкананых спецыяльнаю тэхнікаю шытва-“плутання”, магчыма, маючай і падобную семантыку. Фігуры маленькія і нагадваюць жучкоў. На абшлагах жа трэція па частаце – прамыя крыжыкі (на каўняры яны – пятыя). Аднак працэнтная розніца невялікая: 12% і 9%. Здаецца, гэта ўплыў “хрястовага” стылю, што паходзіць з пераборнага ткацтва і ўзвышае пазіцыі крыжа, што ўспрымаецца як непасрэдны хрысціянскі сімвал. Магчыма, у глыбіні гэтага працэсу – і старажытная роля знака як аднаго з ‘вогненных’. Абрадавы аналаг – крыжы на краях вёскі – праява такой самай прасторавай пазіцыі – абярэжнай.
Зарукаўе
Яшчэ больш шырокі сімвал мяжы – касыя крыжы. Славянскае слова ‘граніца’, што ўвайшло ў еўрапейскія мовы, як мяркуюць, паходзіць ад старой назвы такога крыжа як межавага знака: ‘грань’. Аб больш спецыялізаваных значэннях архаічнага сімвала – гл. вышэй.
Рукаў – размярэжванне рукава і паліка – рубец
Зноў гэтыя зоны яднаюцца. Трэцімі па частаце выступаюць ромбы з адтулінамі – “зоркія”, кажучы “па-неглюбску”.
Экскурс у белы чын неглюбскіх кашуль
Тэма чароўнага зроку, здаецца, пераважае менавіта ў белявых размярэжаных кашулях – ва ўзорах вакол мярэжак. У саміх мярэжках па першых двух пазіцыях больш “сляпых” элементаў (статыстычны звод рабіўся пакуль па ўсёй калекцыі кашуль, незалежна ад тыпаў, якіх у Неглюбцы некалькі). “Вароньнія вочы” у белым шытве – самы часты матыў, калі ўлічваць статыстыку назваў (паўторым, што сітуацыя згасання традыцыі вядзе да вялікай колькасці ‘безыменных’ узораў, перш за ўсё ў “белявым” чыне). Калі ўзгадаць, што белыя “белявыя сцэльніцы” рытуальна адзначаюць прыналежнасць да свету нябожчыкаў (ініцыяцыйны сэнс і прызначэнне да пахавальнага абраду), тэма “вароньняга вока” здаецца далёка не выпадковаю [2, с. 185 – 206]. Працяг тэмы – альбо, наадварот, апазіцыя, але ў тым жа кодзе зроку і святла, зроку і святой выявы, якую бачаць, – матывы белых праразных і раскрыжаваных квадратных “вакенцаў”, “вабразкоў” (“вобразкаў”), што найчасцей упісаны ў ромбы на рукавах тых жа “белявых” кашуль. Яны процістаяць і не праразным, а “заслепленым” ромбам – зашытым лікаваю гладдзю скрозь – “галубам” (“голубам”) альбо “голавам”. ‘Птушыны’ код (як і кулінарны), магчыма, тут ідзе па больш геаметрычным будаўнічым, бо надмагільны крыж з дахам – “галубец” этымалагічна ўзводзіцца да ‘галбца’ пограба, а глыбей у часе – склепа. Глухія ромбы не даюць парасткаў і ў белым шытве. Праразныя ж перакрыжаваныя прамым крыжом “вабразкі”-“вакенцы” бываюць у простых ромбах і ў гарадчастых ромбах. Падобна да таго, як бранае ткацтва мае адпаведныя рамбічныя знакі, раскрыжаваныя касым крыжом. Можна дапусціць, што ромбы-“вакенцы” альбо “вабразкі” ствараюць унутраную прамакрыжавую апазіцыю-аналаг чырвоным “ ряшоткам”-“лапам” бранага ткацтва. Нагадаем, што ў браным ткацтве і шытве наборам гэтыя апошнія назвы пазначаюць раскрыжаваныя касым крыжом (‘засеяныя’) ромбы і такія ж гарадчастыя ромбы. Аднак, калі чырвоныя знакі маюць дзельнікам непадзельнага – касы ўрадлівы крыж-“казёл”, то белыя акцэнтуюць прамакрыжавы падзел, хоць яны ведаюць і касое дзяленне. Магчымы ўплыў сімволікі надмогілкавага крыжа мы разгледзілі вышэй. Абрадавае захаванне белага чыну шытва як надзвычай сакральна адзначанага таксама ўплывала б на хрысціянскую перавагу, што майстрыхі рабілі ў дачыненні да прамога крыжа. Аднак, той факт, што ў такіх кашулях выконвалі яўна дахрысціянскія абрады накшталт выклікання дажджу, схіляе нас да пошукаў і больш старой семантыкі, магчыма, тэхналагічна і кампазіцыйна захаванай у “белявым” чыне.
Дапамагае параўнанне з “накутнікамі” (“бажніцамі”, “пеленамі”) – шытымі беллю па размярэжанай сеткаю льняной тканіне – іх рабілі ў нашых вёсках пад абразы. Такое скразное шытво працуе са святлом і паветрам. Яно захавала архаічны фонд арнаменту, пераважаюць жа ў ім ‘незямныя’ вобразы. У раслінным, птушыным ды іншых чынах кампазіцыі развіваюцца найчасцей вакол геаметрычных фігур, што прадстаўляюць старыя ідэаграмы салярнага, астральнага альбо вогненнага і воднага зместу. Магчыма, такую ж семантыку сонечнага ‘перавозу’ мелі і белыя шытыя скразною “выраззю” кашулі. Паміж гарадчастымі (промністымі) ромбамі з прамым крыжам у “вабразку” – пары праразных крыжыкаў. Пары крыжыкаў павязаныя з сонечнай сімволікай, дзе маюць сэнс ‘сонечных колаў’ (пры мясцовай назве “калессе” – у арнаменце ручнікоў і платкоў). Але мы бачылі ў браным ткацтве такія пары і такія ж крыжыкі паміж фігурамі, там яны завуцца “веряб’ямі”. Промністыя “краставатыя” ромбы белага скразнога шыцця-выразання маюць у варыянтах таксама ‘транспартныя’ назвы “кацелле”, “каткі” ( пры іншых назвах: “куксаватая выразь”, “млыны”, “ветрякі”). Папярэдняя праца над расшыфроўкай падобных элементаў ў арнаментальных сістэмах ручніка схіляе нас да дапушчэння верагоднасці ‘транспартнага’ ходу вобразнага мыслення пры стварэнні і чытанні ‘пераходных’ кашуль. Тым больш, што тэма перавозу (найчасцей праз мора), як і тэма вясельнага поезду з ягонымі вазамі і парай коней – улюбёны матыў вясельнай і пахавальнай паэзіі.
Напрыканцы нашага экскурсу ў асобны і асаблівы чын белых узорных кашуль Неглюбкі трэба зазначыць, што элементы і гэтага арнаменту складаюць сістэму непадзельных, стыхійных і ‘распрацаваных’ знакаў, з акцэнтам на ‘незямным’ характары такой культурнай (тут – слушней культавай) распрацоўкі.
Увесь жа чын белага шытва процістаіць чырвонаму як ‘сляпы’, нябачны звычайным зямным зрокам, г.зн., належачы ‘незямному’ – Таму свету . Але комплекс сімвалаў мае прадукцыйную моц – ‘запланаванай’ тутэйшай урадлівасці. Мярэжкі ж паміж паліком і рукавом, а таксама па шву-рубцу на такіх кашулях шыюцца чырвоным, гэта якраз зоны дыялогу паміж жывымі і мёртвымі, і знакі тут хоць і глухія, аднак супадаюць з зямнымі (хутчэй, хтанічнымі) варыянтамі прадуцыравання ўрадлівасці – касымі крукаватымі крыжамі-“казламі” і ‘дзявоцкімі’ ды ‘Вялесавымі’ “лапамі” і “мядзьведзямі”. Чырвоным і белым, чаргуючыся, шыюцца і ‘уваходы-выхады’ у прастору кашулі – каўняры і абшлагі. Зоны межаў належаць Таму і Гэтаму, яны ўзаемапранікальныя. Чырвань па межах і комплекс знакаў (што патрабуюць даследвання) перакрываюць магчымасць ‘несанкцыяванага’ пазарытуальнага пранікнення тагасветных прадстаўнікоў у свет жывых. Як і тэхнікі “плутання” у выкананні ўзораў на ўваходах.
Падол
Зразумела, што трэцяя тэма ўзораў падола – узаемадапаўняльная да першых дзьвюх (якія: 1) касыя крыжы; 2) гарадчастыя ромбы-“лапы”). На трэцяй пазіцыі па частаце тут – раскрыжаваныя, ‘засеяныя’ ромбы ў чырвонаўзорных кашулях і “краставатыя” ромбы-“вабразкі” ў белых “сцэльніцах”. Калі спрабаваць аднаўляць былыя чыны арнаменту ўсёй кашулі, то патрэбна адпрацоўваць розныя верагодныя комплексы цяпер пераблытанага фонду сімвалаў, да таго ж гістарычна ды паміжтрадыцыйна нарастаючага. Аднолькавы альбо ўзаемадапаўняльны характар мелі галоўныя кампазіцыі рукавоў і падола, калі выконваліся ў найбольш архаічным геаметрычным стылі? Статыстыка схіляе да апошняга (узаемадапаўняльнасці). Аднак, як мы заўважылі, ёсць рэчы і з аднолькавым узорам. Калі ж апазіцыя была, то па якіх прыкметах? Вядома, што месцазнаходжанне зон – усярэдзіне і на краю – патрабавала і мела свае адзнакі. Аднак звычайна на ‘галоўным’ месцы рукава і на падоле – заключаны паміж чырвонымі поласамі-“калодкамі” узор (па тэрміналагіі неглюбцаў – “місь калодкі”, г. зн., паміж дзьвюма калодкамі, “набор” – іглою альбо чаўнаком). Ён мае магчымасць быць больш аўтаномным, стварае свой унутраны чын, пазначае межы зверху і знізу. Чырвоныя палоскі-межы маюць у Неглюбцы надзвычай багатую распрацоўку. Функцыя агароджы падкрэсліваецца сінанімічнымі ды варыянтнымі назвамі: “калодкі”, “бярвенне”, “пруткі”. Назваў “калодак” па іх ‘запаўненню’ дзясяткі. Яны – захавальнікі этнавызначальнай інфармацыі, да таго ж ‘тэзаўруснае’ слоўнікава-касмалагічнае размеркаванне мясцовых тэрмінаў дае невыпадковы ‘ухіл’ узораў “калодак” у бок істот ніжняй часткі сусвету, прычым для рознакалодкавых традыцый: “вуткі”, “сабачкі”, “мышыная сцежка”, “п’яўка”, “чахонь”(старая назва рыбы). Альбо гэта ‘верхнія’ лятучыя істоты, але павязаныя са светам нябожчыкаў: “мушкі”, “цярэшкі”, “верябей”. Некаторыя назвы падкрэсліваюць абарончы характар агароджы: “зубатая”, “сякеркі”. Параўнанне геаметрычных форм ‘калодачнага’ арнаменту па агульных апазіцыях ‘крывое (касое) – прамое’, ‘бясконцае – дыскрэтнае’ – паказвае, што для назваў і форм “калодак” характэрныя менавіта гэтыя супрацьстаўленні, бо на межах размова ідзе аб стыхійным, яго карысных і шкодных якасцях і аб формах культурнага размежавання з гэтым стыхійным, як і аб спосабах культурнага падзелу альбо дыялогу з бясконцым (параўнайце назвы ‘апазіцыйных’ “калодак”: “крывуля” – “сякеркі”).
Такім чынам, прастора “місь калодкі” мае магчымасць засяродзіцца на ўнутраным вырашэнні праблем.
Адступленне: аб чынах падола і рукава
Падобныя кампазіцыі гэтых зон звяртаюць нашу ўвагу на магчымасць адзінага паходжання ‘калодкавага’ тыпу арнамента. Экспедыцыйныя знаходкі паказваюць, што калі-нікалі падолак і нават рукаў кроілі з намітак-“нямётак”. Утылітарнаю прычынай называюць выкарыстанне гэтай тканіны як звычайнай, бо рытуальнае і спецыяльнае прызначэнне быць галаўным уборам альбо пакрываць нябожчыка – для наміткі больш не дзейнічала, а старыя рэчы захаваліся. Аднак у глыбіні агульнага гістарычнага працэсу – развіццё ўсіх форм адзення і ягоных частак – з палотнаў ручніковага тыпу. Само паходжанне тэрміну ‘намітка’ майстрыхі асэнсоўваюць як “намётка” – адзначэнне чырвонаю лініяй альбо паласою ўзора пэўнай меры даўжыні тканіны, што пакуль не адразаецца, а толькі ‘намячаецца’ і тчэцца далей. Потым, па зняцці з навоя, па гэтых “намётках” будзе вызначацца памер рэчы. Такім чынам, першапачаткова будучая рэч вызначаецца арнаментальна і толькі потым– утылітарна.
Першая форма адзення – фартух, пярэднік, запіна (апошняя ў нашых мясцінах – форма ‘верхняга’, нагруднага пярэдніка). Гэтая архаічная ‘дакашульная’ заканамернасць дзейнічала да апошняга часу: узорную тканіну для рукавоў і нагрудны пярэднік – “запіну” – у Неглюбцы выконвалі на адной аснове і з адною кампазіцыяй – на адных і тых жа “дошках” набору. Розніца была толькі ў тым, што цэльную арнаментаваную полку з назваю “рукавы” у пяцідзесятыя гады ХХ стагоддзя, зняўшы з навоя, разразалі ўдоўжкі – на два рукавы, а полку для запіны выкарыстоўвалі цэльнаю. Аднак вывучэнне крою больш старых узорнатканых рукавоў паказвае, што быў мясцовы тып цэльнага выкарыстоўвання такой полкі, калі рукаў зшываўся цыліндрычна, без “падрукаўя”-зарукаўя. Захаваліся альбо так ткаліся толькі белыя па ўзору рукавы. Назва такога ткання – “са скацерсьцяў”, г.зн., з абрусаў – вельмі паказальная. Магчыма, гэта не толькі форма перабірання і ўзору, але і паказальнік выкарыстання абрусавага палатна – для рукавоў. Тое, што такія рукавы збольшага выкананыя аднаутковым, архаічным браным ткацтвам, як і старыя абрусы альбо белыя часткі ручнікоў, здаецца вельмі паказальным аргументам на карысць такога дапушчэння. Шырыня абрусавага палатна аказалася тою ж, што і ў рукавоў.
Канструкцыя неглюбскага абруса наступная. Яднаюцца дзве полкі, аздобленыя тымі самымі чырвонымі бранымі ўзорамі, што і рукавы, па краях, пры тым, што белая частка тчэцца белым узорным ткацтвам – адна- альбо двухутковым браным, а шматнітовым – толькі ў апошнія часы. Полкі яднаюцца праз тую ж мярэжку (“размярэжванне”), з тымі ж узорамі, што і паміж полкамі кашулі ўнізе падала (“па рубцу”), і паміж паліком і рукавом. Гэта таксама сведчыць на карысць адзінага паходжання чына.
Па рэчаіснасці неглюбскі абрус – гэта паяднанне (відавочна рытуальнае) двух ручнікоў. Для кашуль з бранаю тканаю “калодкаю” на падоле (дзвюма “калодкамі” і наборам паміж іх – “місь калодкі”) полкі аттыкаліся такім жа чынам – тканіна вымяралася узорам прама ў кроснах.
Гістарычна кашулі архаічнага тыпу былі тунікападобныя: ручніковая па кампазіцыі тканіна перагіналася па плячы, арнамент аказваўся на падоле. Абрадавы ‘успамін’ аб ручніку-адзенні – неглюбская традыцыя слаць ручнік у труну навыварат, каб пакрыць нябожчыка другою паловаю, каб ён, як тут кажуць, калі будзе падымацца на Суд, “быў адзеты наліцо”, узорам “наліцо, а не навыварат”. Такая ж традыцыя, магчыма, больш старая, фіксуецца і для наміткі-“нямёткі”-“саматканкі”, прычым у шэрагу вёсак, значна шырэйшым за неглюбскае кола. У гэтым жа кантэксце – выказванне неглюбскай майстрыхі: “Рушнік – ета ж Божжая адзежка”.
Пярэднік з адной полкі – старэйшы за сшыўныя. Ёсць экспедыцыйныя прыклады, калі паміж полкамі пярэдніка “у дзьве полкі” – той жа спосаб з’яднання праз мярэжку, што не можа тлумачыцца толькі дэкаратыўным працэсам. Зразумела, што полкі такога фартуха зручней ткаць як ручнік, каб па разразанні адзін і той узор звесці ў цэльную паласу ўнізе. Магчыма, развіццё традыцыі ў гэтым варыянце ішло праз ініцыяцыйнае нарошчванне шырыні пярэдніка. У неглюбскай традыцыі захаваўся аднаполкавы варыянт, тым больш перайшоўшы ў парадыгму ваўнянага паяснога адзення. Аднак льняны браны варыянт захаваўся ў запіне, што перакідваецца цераз плечы. Сляды адзінства паходжання чыну – таксама экспедыцыйныя прыклады павязвання на крыж мужчыне – ручніка, жанчыне – пярэдніка.
Агульнасць паходжання белага з чырвонай калодкаю чыну відная ў развіцці наміткі – у ручнік, абрус, а ў кашулі – у сам “чарэсны” стан з браным падолам і ў белы рукаў калодкавага тыпу арнаментацыі. Гэты ж чын пераходзіць у запіну і пярэднік. Тая ж намітка ў неглюбскай традыцыі праходзіць этапы развіцця, захоўваючы стары тып доўгага ручніка для абрадавага выкарыстання ў пахавальнай “саматканцы”. Уласна ж галаўныя уборы жанчын скарачаюцца, каб ператварыцца ў “платкі”, аднак з той жа ручніковай кампазіцыяй арнаменту: “Не дзівіцеся, сваточкі, што кароткі платочкі. Льны не ўрадзілі – платкі ўкарацілі!”
Платкі маркіравалі полава-ўзроставы стан жанчыны. Белыя з чырвонай паласою ўзора-“набора” (альбо “закладання”) паміж чырвонымі калодкамі – насілі старыя. Малодкам прызначаўся ўсё больш чырвоны чын. Некалі па ўзорах такіх белых і чырвонапалосных платкоў мы ўзнавілі архаічны чын апазіцыі “чаўноў” і “калёс” (назвы глухіх доўгіх ромбаў і параў крыжыкаў у спараных ромбах у Казацкіх Балсунах). Здаецца, гэта транспартны код сімвалічнага перавозу ў вясельным і ў пахавальным абрадах, з развіццём сімволікі да адпаведных ідэаграм для міфалагемы сонечнага падарожжа па верху і па нізу сусвету і так званага ‘сонечнага вяселля’. “Калёсы” – узор чырвонапалосных, “красных” платкоў і ў Неглюбцы (пры тым, што падоўжаныя ромбы яны ведаюць як “глухоўкі”, з іншым пазначэннем той жа стыхійнай і хтанічнай пазіцыі). Некалькі адказаў неглюбчанак сведчаць аб былым удзеле платкоў у вясельным чыне як аб своеасаблівым дыялогу паміж радамі. Чырвоны платок аддавала маці нявесты сватам у знак згоды на будучае вяселле; калі вяселле не адбывалася, платок заставаўся ў родзічаў жаніха ( два сведчанні). Маладой на вяселлі дарыла чырвоныя платкі маці яе мужа.
Пытанні задаваліся і па той прычыне, што платок – знак замужняга стану жанчыны, а арнамент сведчыў, што ні чаўноў, ні калёс у дзявочых рэчах не было. Такім чынам, і “кацелле”, “кацелкі” на кашулях-“белявых сцэльніцах” і на чырвонаўзорных кашулях, як і вышэйадзначаныя “калёсы” чырвонапалосных платкоў, і “чаўны” белых платкоў стваралі асобную парадыгму ўнутры больш шырокага чыну арнамента.
Наступны крок быў да новага асэнсавання арнаментальнага чыну неглюбскага і казацка-балсунскага ручнікоў. Менавіта там абодва тыпы ‘боскага транспарту’, асобныя на розных рэчах адзення, прысутнічалі ў адной кампазіцыі. ‘Сонечныя’ знакі месціліся якраз каля цэнтральнай паласы, з яе празрыстым сэнсам цэнтру сусвету і яго рытуальнага ўвасаблення – вяселля. Глухія ромбы (“чаўны”, “глухоўкі”) альбо зігзаг-“крывуля” у транспартным ды стыхійным кодах сведчылі аб ніжнім перавозе і ткаліся ля краёў кампазіцыі. Менавіта яны былі на ручніках белафонавымі – ‘незямнымі’ – паміж чырвонафонавых палос узору з расліннаю і ўрадліваю трактоўкаю геаметрычных знакаў.
Ці не мог вясельны ручнік з яго паўнатою жыццёвага і касмалагічнага сэнсу быць ‘зводам’ арнаментальных палос, што сведчылі б аб паўнаце праходжання (чын па чыну) – ўсіх ініцыяцыйных этапаў, г. зн., аб абрадавай прыгатаванасці для вышэйшага ў жыцці – падоўжання Роду? І ці не мужняму роду належылі “калёсы”, што былі на платку – рэчы, якая з’яўлялася толькі на вяселлі і несла цяпер новы ініцыяцыйны сэнс? Таксама “чаўны” спатрэбіліся б толькі потым, калі жанчына выходзіла з гэтага цэнтру жыцця, і ў знак таго ж нявеста дарыла свякрусе белую кашулю-“сцэльніцу” – вельмі сімвалічную.
Цяпер гіпотэза аб ініцыяцыйным і ‘унутрыстанавым’ паходжанні асобных кампазіцый на адзенні і ягоных частках, як і на ручніках, і на абрусах здаецца больш акрэсленаю. Аднак не як адказ, а як па-новаму структураваная прастора пытанняў да традыцыі.
Так альбо інакш, платкі ў Неглюбцы развілі апазіцыю ‘маладога’ чырвонага і рытуальна чыстага – белага. І старое адзінства паходжання з наміткі (з аднапалоснага чыну ручніка) адгукнулася ў тым, што паміж тыпамі тканых рукавоў таксама акрэслілася апазіцыя як паміж белымі і чырвонымі. Прычым, як мы ўжо казалі, белыя ткаліся па ўзору “са скацерсьцяў”, чырвоныя – па ўзору чырвонапалосных платкоў. Калі першыя захавалі адзіны памер шырыні, то ў выпадку з чырвонаплатковым ўзорам на больш архаічнай пазіцыі ручніковай шырыні засталіся рукавы. Платкі ж перайшлі на шырокае платковае бёрда ( у экспедыцыі “Па Бесядзі” мы сустрэлі толькі адзіны прыклад платка з двух полак, з’яднаных накшталт убруса). “Чарэсныя красныя” рукавы маюць арнаментальную адпаведнасць ў чырвонапалосных платках. Фіксуецца старое месца і арнаментальнае запаўненне ‘галоўнага’ узору – на шырокай бранай паласе па двух краях платка, а ў кашулі – на плечавай “калодцы”. У абодвух вырабах за галоўным узорам ідзе шэраг чырвоных калодак, што звычайна чаргуюцца па відах, а часам маюць і больш складаны браны ўзор паміж імі.
Касмалагічны змест кампазіцыі верха касцюма. Неглюбскі варыянт
Тое, што арнаментаваная паласа ідзе ў платку ўздоўж краю, а ў рукаве пераварочваецца да пляча, паміж іншымі пытаннямі, звяртае нашу ўвагу на тое, што такім чынам фіксуецца пэўная межавая функцыя ‘галоўнага’ узору рукава. Вышэй мы разглядалі развіццё гэтага малога чыну ад мярэжы па мяжы паліка і рукава (архаічна – па мяжы стана-тунікі са спушчаным плячом і – рукава). Цяпер адступім далей, каб убачыць ўвесь строй касцюма. Але не будзем затрымлівацца на агульнакасмалагічных прынцыпах і розных культурных кодах яго пабудавання. Звернем увагу на суседства знакаў у верхняй частцы такога мікракосму. Разгледзім гэта на прыкладзе жаночага касцюма. Прыйдзецца прызнаць, што архаічная мяжа-мярэжа аддзяляе верхнюю зону ад сярэдняй. Вобраз Верху стварае тут платок, ён, як і любы галаўны ўбор па агульнакультурным прынцыпу, увасабляе асобны свет, свет верхняга яруса.У неглюбскім варыянце ад сімволікі нябёсаў – той жа сонечны ‘транспарт’ знакаў па межах платка, у птушыным кодзе – “пушкі” з гусінага пуху, што падвешваюцца на ўзроўні скроняў, сама сістэма павязвання – з “хвастом” і “крыльцамі” – сімвалізуе птушку Верха. Цераз белае поле платка – ляцяць “мушкі”, “цярэшкі” (матылькі па-неглюбску). Не затрымліваемся на абрадавых адпаведнасцях і вобразным напаўненні назваў. Сістэма шыйных упрыгожванняў працягвае тэму нябесных вод і іх утрымлівання нябеснаю цверддзю (асабліва выразныя археалагічныя славянскія супастаўленні).
Цікава, як паводзіць сябе арнамент, калі рукаў сцвярджае падоўжанае ‘сыходжанне’ нябеснай благадаці на зямную мяжу панёвы. Па-просту кажучы, калі ўзор размяшчаецца ўздоўж рукава ( некалькі год таму падчас экспедыцый музея атрыманы ўспаміны, што падоўжны тып узору – жаночы (запіс І. Ю Смірновай). Мы ўбачым, што вышэй узору калодкі ў такім ‘падоўжаным чыне’ тканы альбо шыты арнамент паўтараецца, але месціцца ўпоперак пляча. Гэта канструктыўная асаблівасць агульнага тыпу прасочваецца не толькі Неглюбцы.
Такім чынам, агульны рытм узораў на плячах і ўпрыгожванняў на шыі стварае колы і замкнутыя гарызантальныя рады, ніжняю мяжою якіх на плячы выступае шво-мярэжка паміж паліком і рукавом альбо калодка ўзору на рукаве. Склад і размяшчэнне ‘галоўнага’арнаменту на рукаве – гэта своеасаблівае ‘пераварочванне’ мяжы дагары ў параўнанні са звычайным пацяжэннем арнаменту на тканінах ў напрамку данізу. Галаўны ўбор, упрыгожванні і арнамент каўняра і кашулі да плячавога шва увасабляюць верхні ярус строя. Узор і размеркаванне напрамкаў арнаментаў на ‘рытуальным’ месцы рукава арыентаваныя на фіксацыю падзела прасторы аж да розніцы ў фондах знакаў. Ніжэй рукаў развівае шэраг розных тэм. Некаторыя з іх могуць мець архаічнае паходжанне рытуальнага статусу, іншыя, нават у дэкаратыўным альбо тэхналагічным выглядзе, павінны захоўваць пэўныя архетыпы.
Чацвёртая і пятая арнаментальныя тэмы па зонах кашулі
Нагадаем, што мы зрабілі тысячы асобных фіксацый арнаментаў з мясцовымі назвамі па зонах кашулі. Затым звялі вынікі ў адзінаццаць абагульняючых разрадаў па геаметрычных формах і вылічылі працэнтнае размеркаванне тых альбо іншых тэм па частаце ўжывання на розных арнаментаваных частках кашулі. Наступным этапам выдзелілі пяць найбольш звычайных тэм для кожнай ‘зоны’ і цяпер параўноўваем розніцу.
Каўнер і абшлагі
Для каўняра ўслед за тэмамі 1) непарыўнага стыхійнага зігзагу, 2) касымі альбо прамымі знакамі аховы і агароджы, 3) “плутанымі” фігурамі – наступныя па колькасці ўжыванняў – ромбы з адтулінамі, з сімволікаю чароўнага зроку і назваю “вачэй” (“вароньнія вочы”). Апошнія па частаце – хрысціянізаваныя знакі краёў і абярэгу – прамыя крыжы, архетыпічна нябесныя і вогненныя знакі.
Абшлагі як зоны ўваходаў і меж – блізкія да каўняра і маюць першаю тэмаю той жа зігзаг-хвалю. Аднак, належачы да сярэдняй зоны, больш актыўна ўжываюць глухія і ‘зоркія’ ромбы і хутчэй замяняюць гэтыя хтанічныя знакі ‘святымі крыжыкамі’, не забываючы, аднак іх сімвалічную ‘пералётную’ назву: ”веряб’і”. Тэма “адкосак” і “сякерак”, другая для каўняра, на іх толькі чацвёртая, прычым перавага аддаецца менавіта ‘касым’ знакам, бо знакі Перуновай сякеры больш прыдатныя для зоны Верху. Не адмаўляюцца і ад “плутаных” знакаў, пакінуўшы іх на апошняй з пяці пазіцыі.
Зарукаўе
Прасторавае значэнне месца: сярэдзіна, задні яе край, мяжа па шву узорнатканага рукава і пустога “падрукаўя”. Найбольш пашыраныя тэмы: гарадчастыя ‘прарастаючыя’ ромбы, прычым ў межавым варыянце палавінак; затым – агульнамежавы зігзаг, найчасцей ў раслінным варыянце; трэцяя – касыя крыжы, пераходныя сімвалы парушэння стыхійнага і памнажэння культурнай урадлівасці. Цяпер – чацвёртая. Нечакана гэта знакі колаў і ўслед за імі – круглых кветак, “яблак”. Магчыма, тканы рукаў, што адзіны развівае зону зарукаўя, меў дачыненне да жаночага, да тэмаў перавозу, а ў “яблаках” зноў вярнуўся да расліннай пануючай тэмы райскага саду. Пазіцыя ўзору схіляе майстрых выконваць і “яблакі” уздоўж зігзагу-“крывулі”, альбо палавінкамі. Апошняя з пяці, тэма глухіх ромбаў – найлепшага сродку замыкання.
Мярэжы рукава і рубца
Абсалютна аднолькавыя чыны. Мы памятаем, што зона зносінаў з тагасветным, якое ‘пранікае’ праз архаічную сетку-мярэжу з яе шырокім абрадавым кантэкстам, рытуальна актуалізуецца падчас пераходных, ініцыяцыйных момантаў, да якіх мы адносім і з’яўленне падобнага чыну кашуль-сцэльніц. Зразумела, што такі дыялог патрабуе ‘зразумелых’ для абодвух бакоў сімвалаў. Таму пераважныя на ‘празрыстых’ мярэжах улоўленыя імі знакі з архаічным зместам глухога (хтанічнага) прадукцыравання зямной урадлівасці – збольшага “кучаравыя” “лапы”, “казлы” і “мядзьведзі”. Апошнія, да таго ж, ‘называюць імя’ і больш ‘рэальнага’ ‘суразмоўцы’ з ягонаю багатаю абрадавай і сімвалічнай моваю, ад вобраза свякрухі-мядзьведзіцы ў вясельным абрадзе да дзіцячых казак і архетыпаў свяшчэннага шлюбу ў іх глыбіні [7, с.159 – 177].
Размеркаванне арнаментаў па кампазіцыйных частках абруса
Абрус выказвае вялікую блізкасць да кампазіцыі белага тканага рукава з чырвонаю калодкаю-наборам. Блізкія нават памеры і размяшчэнне адпаведных арнаментальных частак. Супадае альбо блізкая і шырыня тканіны, пры тым, што “рукавы ткуцца асобе”, пры тым, што старыя тыпы белых тканых рукавоў выкарыстоўвалі ўсю шырыню полкі абруса для аднаго рукава, а ‘новыя’ – дзеляць яе ўздоўжкі папалам, разразаюць і дапаўняюць рукаў зарукаўем-“падрукаўем” неарнаментаванай тканіны. Шво паміж рукавом і зарукаўем ззаду неглюбцы абасабляюць як асобую арнаментальную зону і пазначаюць вышыўкаю.
Фонд знакаў, назвы якіх запісаныя ад мясцовых майстрых, для абруса самы сціплы (46 тэрмінаў, без уліку варыянтаў – у табліцы, 38 (зведзеныя назвы “калодак”) – у “Алфавіце”). Уся назвы ўжываюцца і для ўзораў кашуль. Трэба сказаць, што і шчыльнасць апытання – меншая (237 адказаў, без уліку паўтораў-падцверджванняў адной і той назвы для аднаго і таго ж знака ў той жа пазіцыі на той жа рэчы). Чакае даследвання больш структурнае параўнанне арнаментальных чыноў: 1) белага з чырвонаю калодкаю-наборам і мярэжкаю абруса і 2) рукава кашулі – белатканага з чырвонаю “калодкаю”-наборам. Нашыя назіранні носяць папярэдні характар.
Абрус – канструкцыя прасторы дзеля дыялогу
Аднак ужо цяпер відаць, што стары браны чын абрусаў (“настольніц”, “скацерсцяў”) мае абмежаванае кола арнаментальных элементаў. Магчыма, з прычыны рытуальнага паходжання рэчы, прызначанай для ўжывання менавіта ў абрадах, дзе актуалізаваліся гэткія, а не іншыя геаметрычныя формы арнаменту.
Між тым вядома, што ўтылітарнае ўжыванне абруса – амаль паўсюднае, абрадавае – таксама паўсюль, дзе ёсць рытуальная трапеза. Усе галоўныя моманты нараджэння, жыцця, смерці і памінання чалавека маркіруюцца абрусам, як і моманты рытуальнага кола года. Што ж вылучае абрус з іншых абрадавых рэчаў, прысутных з ім ў рытуалах?
Найбольш архаічнаю функцыяй абруса з’яўляецца выдзяленне ачышчанага і асвячонага месца для правядзення рытуалу (старэйшая за абрус функцыя любой распасцёртай і засланай тканіны). ‘Новая’ канструкцыя – з’яднанне двух ручніковых палотнаў – якраз і маркіруе ролю абруса – распасцірацца, пакрываць і ствараць асобую прастору, з яе старой якасцю – даўжынёй, і з новаю – шырынёй. Адрозненне формы ручніковых палотнаў – іх архаічная даўжыня, працягласць, магчымасць сімвалізаваць рух у прасторы і часе, а таксама быць повяззю розных прастораў у шырокім і пераносным сэнсе (што наследуецца ад ‘першага адзення’ – пояса). Менавіта шырыню як новую семантычную якасць, але спадкаемцу старых форм стварае і адзначае спосаб з’яднання двух ‘ручнікоў’ у абрусе праз тую ж ‘ініцыяцыйную’ мярэжку-“размярэжванне”, што мы бачылі і ў спосабах паяднання рукава і паліка ў рытуальнай белай кашулі-“сцэльніцы” у Неглюбцы.
Іншая арыентаванасць абруса – яго ‘зварот’ адначасова да верху і да нізу – маркіруецца самою тэхнікаю выканання арнаменту – шыццём наборам альбо браным ткацтвам, пазітыўна-негатыўным характарам узораў (“Калі на тым баку – “елка”, дык на етым – “лапа”). Гэтую рысу абрус пераймае і захоўвае ад ручніка, што першапачаткова, да ‘ўзнясення’ на Покуць, таксама пакрываў паверхню. ‘Дыялогавая’ форма арнаменту, на наш погляд, перадае і развівае і дыялогавую сітуацыю зносінаў паміж светам жывых і светам мертвых. Сапраўды, гэтую сему захоўвае засціланне абрусаў на Радуніцу на могілках, па ліку родзічаў-нябожчыкаў – у Неглюбцы. Альбо шырока распаўсюджаны раней звычай гадання на Святкі па сене, пакладзеным пад абрус, аб ураджаі рознага збожжа ў новым годзе. Здаецца, важнае – менавіта вызначэнне ‘культурных’ вынікаў – ураджаю нівы – па характару ‘дзікага’ зелля, травы – сена. Магчыма, тут маецца пэўная сувязь і з канкрэтнымі арнаментальнымі элементамі абруса, дзе пераважаюць “глухія” і “сляпыя”, хтанічныя, стыхійныя знакі з сэнсам урадлівасці. Узаемаадносіны паміж жывымі і нябожчыкамі часта маюць адзнакі менавіта па коду зроку, узаемнай слепаты і г. д.
Вясельная роля абруса таксама можа выяўляцца канструктыўна. Каб атрымаць абрус, трэба з’яднаюць фізічна і арнаментальна, праз спецыяльнае празрыстае сеткавае шво-мярэжку, дзве полкі тканіны, арнаментаванай, як ручнікі, ды гістарычна ручнікамі яны і з’яўляліся. Калі дапускаць верагоднасць захавання аднога са старэйшых сэнсаў ручніка як знаку і нават нейкай ‘праграмы’ роду, з’яднанне падобных тканін можа быць таксама сімвалічным. Тым больш, што прымяняецца тое ж шво, якое бачым ў паяднанні-падзеле адпаведных ‘паміжпольных’ зон кашулі.
Неглюбскі ручнік як поўная па зместу вясельная і святочная рэч развівае чын арнаменту як змену розных узорных палос у напрамку да ‘галоўнага’ узору ў цэнтры кампазіцыі – “серядавых хрястоў”, па неглюбскай тэрміналогіі. У гэтым магчыма дапусціць сімвалічнае адлюстраванне парадку ініцыяцыйных комплексаў ‘на шляху’ да галоўнай Падзеі жыцця. Абрус затрымліваецца на аднапалосных арнаментальных кампазіцыях. Аналіз іх дае дзве групы: з ‘дзявоцкімі’, цэльнымі ромбамі і з раскрыжаванымі. У ручніку падобныя малыя чыны ідуць ў дацэнтравых палосах-фрызах. Магчыма, захаванне розных аднапалосных ‘малых чыноў’ на розных абрусах блізкае да розных узораў на калодкавых тканых рукавах кашуль. Магчыма, і абрус, і адзенне – часткі адзіных комплексаў ‘аднога чыну’ таго альбо іншага рытуалу. Аднак, і сцэнарый аднога абраду – такога, як вяселле, складаецца як рух ручніковай кампазіцыі праз розныя арнаментальныя поласы. ‘Сцэнарый’ вяселля і свята абавязкова прадугледжвае пачатковае звяртанне да продкаў. Перамены страў падчас вясельнага ‘піру’ ў старажытнасці прадугледжвалі і перамену абрусаў. Так, у часе адной ‘трапезы’ павінны былі мяняць у ‘ідэальным’ варыянце 12 абрусаў. Па некаторых звестках, перамены страў рабілі, здымаючы адзін за адным абрусы, што былі ў шмат слаёў пасланыя на стале. Якія арнаменты былі на іх?
Тым больш паказальна, што, застаючыся ў аднапалосным чыне, і абрус, і ‘калодкавы’ тып рукава маюць ва ўзорах то ‘глухія’, то ‘зоркія’, то раскрыжаваныя гарадчастыя ромбы-“лапы” – г.зн., тыя, што з’яўляюцца на адным і тым ручніку ў розных пазіцыях – па меры набліжэння да цэнтральнай паласы.
Магчыма, у сумарным фондзе арнаменту абрусаў захавалася сапраўды архаічнае размеркаванне знакаў розных ініцыяцыйных груп – на розных рэчах, прызначоных для розных абрадаў. Цяпер гэтая былая абрадавая разнастайнасць узораў захавалася ў дэкаратыўным успрыманні прыгажосці як розніцы, багацця фонду адной майстрыхі. Альбо шэраг абрусных кампазіцый – гэта цалкам ‘новае’ дэкаратыўнае развіццё арнаментальнай разнастайнасці, і адбылося яно па ўзорах больш паўначыннага ручніка. Аднак у апошнім дапушчэнні паўстае пытанне: адкуль ‘поўны’ чын на самім ручніку? Назіранні дазваляюць выказаць гіпотэзу аб складанні ‘поўнага чыну’ як вынікавай кампазіцыі, што сведчыць аб паэтапным праходжанні рытуалаў ініцыяцыйнага характару. “Чын па чыну” чалавек назапашваў гэтыя знакі, іх поўны набор сведчыў аб гатоўнасці да галоўнага чыну вяселля.
У згорнутым выглядзе ўсе папярэднія этапы абрадава абыгрываюцца ў ходзе самога вяселля. Як абрусы змяняліся падчас трапезы (магчыма, з розным арнаментам), так і ў сцэнарыі вясельнага чыну змяняюцца розныя дзеючыя асобы – можна дапусціць, што на рукавах іх кашуляў калісьці быў розны чын арнаменту.
Для абруса ж, чыё развіццё ў Неглюбцы адбывалася збольшага за лік узбагачэння тэхнік і ўзораў сярэдняй белай часткі – стары чын чырвонай калодкі-набора і мярэжы-“размярэжвання” пол – захаваўся.
Абрус. Узор краю (“у калодцы”, “місь калодак”)
Агульны кампазіцыйны сэнс чырвонай паласы па двух краях, “па берягах” абруса – той жа, што і ў ручніка, і ў неглюбскага “платка” ручніковага тыпу: служыць мяжою ручніковага палатна. Гэты ‘малы чын’ зберагаецца дзвума чырвонымі калодкамі, часта з асабістымі пазнакамі перашкоды: “зубатыя калодкі”, “грябёнкі”, калодкі з рознымі “сцежкамі”. Паміж іх (“місь калодкі”) і месціцца узор-набор.
Галоўная тэма, як мы і казалі, гарадчастыя ромбы. Аднак, сабраўшы разам абрусы з гэтаю геаметрычнаю тэмаю, можна заўважыць выразную апазіцыю такіх ромбаў па іх унутранай структуры. Прыкладна палавіна знакаў – структураваныя знутры. Гэта знаёмыя нам раскрыжаваныя ‘прарослыя’ ромбы і цэльныя, ‘глухія’. Яны носяць адну назву-тып: “лапы”. Пры пытаннях аб розніцы цяпер ужо далёка не ўсе носьбіты традыцыі адказваюць. Аднак майстрыхі яшчэ памятаюць старую апазіцыю: “лапа на ряшотцы”, “лапа з вочкамі” і – “глухая лапа”. Калі дапускаць магчымасць архетыпічнага захавання семантыкі, то яна праяўлялася б праз перавагу да тых альбо іншых форм арнаментальных элементаў ( і нават іх малых чыноў, асаблівых фондаў) – ў розных па рытуальнаму прызначэнню рэчах.
Такім ‘малым чынам’, што рэалізуецца ў суме розных абрусаў, але згрупаваных па ўнутранай прыкмеце ў адну групу, здаецца нам чын ‘засеяных’знакаў. Ён групуе раскрыжаваныя ромбы, такія ж гарадчастыя ромбы і асобныя знакі, што злучаюць касыя крыжы і ромбы. Апошні дае фігуру, дзе ў цэнтры – раскрыжаваны ромб, але ён моцна прарастае па восях касога крыжа. Неглюбцы завуць яго “кучаряваю елкаю”, часам –“кучарявым казлом”, нават “кучаряваю лапаю”. Код асэнсавання вагаецца ад расліннага да жывёльнага, аднак захоўвае сему маладога развіцця, бурнага росту ў тэрміне “кучарявы”. Усе знакі ‘раскрыжаванага’ чыну – архаічныя сімвалы з узростам у некалькі тысяч год, а таксама паходзячыя ад іх мясцовыя(?) варыянты. Яны па архаічнай семантыцы павязваліся з культурным упарадкаваннем – сяўбою і зачаццем, з вясельнымі матывамі, якія выказваюцца ў земляробчым кодзе. ‘Засеяныя’ ромбы, што яшчэ ‘не прараслі’, сустракаюцца на абрусах радзей, як і на чырвоных калодках рукавоў ‘абрусовага’ тыпу. Тым не менш, матыў гэты ставіць пытанне: ці былі сярод абрусаў спецыяльныя ‘вясельныя’? Альбо: як павінны былі змяняцца падчас абраду абрусы розных ‘малых чыноў’, і якія з іх маркіравалі іншыя абрадавыя комплексы – напрыклад, радзінны альбо пахавальны рытуалы?
Побач з рознага выгляду ромбамі і гарадчастымі ромбамі ў кампазіцыях адной паласы прысутнічаюць касыя крыжы розных мадыфікацый. Агульная назва гэтай фігуры – “казёл”. Касыя крыжы, як мы бачылі вышэй, найчасцей разгалінаваныя (“елка кучарявая”, “казёл кучарявы”). Дарэчы, розніца ў азначэнні ўзора (“лапа” альбо “казёл”) можа быць фіксацыяй пераважнай увагі майстрыхі да розных знакаў у адной і той кампазіцыі (часцей можна пачуць: “лапа і козлік”).
Аднак і сапраўды існуе яшчэ адна парадыгма ‘малых чыноў’ арнаменту – унутраная прастора паласы вызначаецца па прыкмеце ‘галоўнай’ фігуры, што і дае назву. Так, напрыклад, “глухі” “казёл кучарявы” называе ўсю кампазіцыю, але ў ёй ён найчасцей абараняе малую “глуховачку”. У той жа час ёсць і кампазіцыі, дзе “кучарявая елка” (так завецца і ўвесь узор) ‘раскрыжаванага’ тыпу чаргуецца з раскрыжаваным ромбам. Сустракаюцца на абрусах і “крючча” – стары ‘раннеземляробчы культавы сімвал’ – раскрыжаваны ромб з крукамі. Гэтак жа, як у перадцэнтравай паласе ручніковай кампазіцыі, ён выступае ў пары з раскрыжаванай “лапаю”, знакам квітнеючай нівы.
Трэцяя тэма па частаце – знакамітыя неглюбскія “мядзьведзі”, прычым “глухія”, што падкрэслівае стыхійную прыроду сімвала.
Усе тры найбольш пашыраныя тэмы не супярэчаць нашаму дапушчэнню аб характары архаічнай семантыкі ў аснове паходжання форм і назваў.
Абрус. Поле
Развіваючы архетып прасторы, узоры засяроджваюць увагу на прасторавых паняццях: “сады”, “балонкі”. Найчасцей яны ідуць ў пары-апазіцыі і фіксуюць структураваныя, ‘запоўненыя’ месцы і – пустыя, полыя (корань пол-/ бол- прысутнічае ў старых славянскіх і нават індаеўрапейскіх назвах пустога, нізіннага, стыхійнага – ад гуку да месца – напрыклад, у словах ‘балота’, ‘балаболка’, у ідыёме ‘балана пустая’). Пазіцыйнымі ды фармальнымі ‘сінонімамі’ да “садоў” адзінкава выступаюць “кучаряўкі”, нават “лапы” –абодва ўзоры з сэнсам квітнення стыхійнага. Старая тэма калодак-перашкод, белым па беламу, праяўляе сябе ў трэцяй па частаце тэме: “калодка зубатая”, “пальцы”, “грябёнкі”. Апошняя назва выклікае цікавасць не толькі фармальным падабенствам узору і рэчы-грэбня, але і абрадавым магічным прызначэннем апошняга. Ён уваходзіць у рад вострых, колючых, жаночых ды эратычных сімвалаў, ужываецца ў якасці абярэга ад нячыстай сілы, хвароб і г. д., удзельнічае ў радзільнай абраднасці [6, с. 149]. Абсалютную абрадавую адпаведнасць мае звычай ткаць “грабёнкі” зуб’ямі адзін да аднаго [9, с. 542].
Новыя арнаменты – ужо не маюць такіх прасторавых абмяжаванняў і абрадавых аналагаў. “Васьмірогі”, “жалуддзе” – “ўзятыя з ручнікоў, рубах”.
Бліжэй за ўсе да ўзораў поля абруса – белыя часткі тканых рукавоў. Тыя ж тэмы, але на першых месцах – арнаменты-‘перашкоды’, розныя “зубатыя калодкі”, “грябёнкі” і г. д. (гл. табліцу). “Садоў” – усяго дзве фіксацыі. Затое трыццаць адзін раз зафіксаваныя “веряб’і”. Бачна, што ‘прасторавая’ тэматыка не атрымала развіцця, але ж адгукнулася ‘нябесная’, ‘паветраная’ зона рукава як медыятара нябесных і зямных пачаткаў урадлівасці.
Абрус. Мярэжка
Найбольш частыя – ‘глухія’ “лапы”, як і ва ўзоры краявой калодкі, але ў яшчэ больш ‘стыхійным’ варыянце. У іншым спалучэнні: мярэжка стварае на адной рэчы апазіцыю з “наборам” па прыкмеце ‘глухі’ – ‘раскрыжаваны’ (тое ж: ‘стыхійны – культурны’).
Узоры мярэж адрозніваюцца ад тэм асноўнага набору на абрусе і па другой частотнай пазіцыі. На другім па частаце месцы на чырвоных поласах пераважалі касыя крыжы “кучарявага” тыпу (мы памятаем, што абагульняючая назва яднае розныя па структуры знакі, як стыхійнага, так і культурнага, ‘распрацаванага’ характару). У “размярэжванні” абруса гэта – заўсёды стыхійны “мядзьведзь”(“вядзьмедзь”). Асаблівы па форме ромб з крукаватымі ‘касалапымі’ выступамі па вуглах да сённяшняга дня ўспрымаецца майстрыхамі як геаметрызаваная выява гэтай сімвалічнай дзікай жывёлы. Ягоная пазіцыя абсалютна супадае з абрадавым месцам: “мядзьведзь” ходзіць “па мяжы” – абруса, полак кашулі, абрадавых песень і саміх абрадаў з памінаннем ягонага імя, па межах вяселля і дзіцячых казак.
Трэцяя па частаце тэма вяртае мярэжы да той жа сімволікі замыкання і чароўнага зроку. Яна тая ж, што і ў іншых бесперапынных ланцугоў-“крывуль” з аднолькавымі фігурамі альбо з чаргаваннем ‘глухіх’-‘сляпых’ ды ‘зоркіх’ альбо ‘глухіх’ і ‘прарослых’ ромбаў.
Неглюбскі галаўны жаночы ўбор – “платок”
Размеркаванне арнаментаў па кампазіцыйных частках “платка”
Мы ўвялі ў разгляд арнаментальную кампазіцыю неглюбскага жаночага галаўнога ўбору ручніковага тыпу –“платка” (далей назва ўжываецца без косак). Перш за ўсё, таму што выявілі адзінства кампазіцыі ўзораў платка і асаблівага віду тканых неглюбскіх рукавоў – “чарэсных”, “красных”, “паўсёмістых”. Калі тканнё абруса і рукавоў неглюбскай кашулі супадае па тэхналагічных характарыстыках, то аб платку і чырвоных рукавах гэтага не скажаш. Аднак кампазіцыйны строй – блізкі: “чарэсныя” рукавы і платкі маюць падобную “калодку” (арнаментаваную наборам альбо “цёмную” і “простую”) і развіваюць (альбо не) па ўсёй даўжыні шэраг папярочных чырвоных “калодак” поля, рознай гушчыні (платкі – “белыя”, “паласатыя”, “рэдкія”, “густыя”, “зубатыя”, “чарэсныя”, “красныя”). “Калодкі” краю розняцца ад “калодак” поля, на полі ж яны звычайна чаргуюцца парамі. Часам паміж “калодкамі” поля ткуцца асобныя элементы са спецыяльнымі назвамі (“мушкаваны платок” і такі ж “мушкаваны” рукаў, платок “з цярэшкамі” і г. д.).
Краявая кампазіцыя – не абавязкова аднапалосная паміж чырвонымі калодкамі (што пры іх асобым характары – таксама выглядае як трохпалосны чын, звёрнуты). У некаторых з рэчаў, асабліва ў старых, трохпалосны чын рэалізуецца і ў наяўнасці асобных тканых элементаў ў дадатковых прасветах. Яны ‘фланкіруюць’ галоўную тэму цэнтральнай паласы – “серядавых хрястоў”. Звычайна гэта прыкмета закладаных і тканых пераборам “платкоў”, што маюць наогул другі фонд арнаментальных элементаў ў параўнанні з бранымі.
Апошнія абставіны дазваляюць бачыць ў “платках” Неглюбкі ды яе кола вёсак два розных па паходжанні чыны, як і ў існаванні там жа двух тэхнік і арнаментальных фондаў і для ручнікоў, і – у ператвораным выніку – для кашуль. Калі для ручнікоў мы дапусцілі магчымасць разумець іх як аўтахтонны браны і прышлы закладны, а затым пераборны, то лагічным будзе прадставіць тую ж сітуацыю і для платкоў.
Складаныя і развітыя – абрадавыя ролі платка і наміткі (гл. ніжэй прыклады з экспедыцыйных матэрыялаў). Яны ўдзельнічаюць ва ўсіх абрадах жыццёвага кола.
Неглюбскі “платок” – нябесны ярус строю адзення і сімвал мужчынскага роду
Аднак з парадыгмы абрадавага выкарыстання платка выдзяляецца тэма сімвалічных зносін паміж родамі жаніха і нявесты. Безумоўна, ў абставінах згасання традыцыі пераважаюць больш нівеліраваныя сведчанні. Аднак, некаторыя з адказаў, як нам здаецца, уваходзяць у архетыпічную структуру ўзаемаабмену, прычым ‘размаўляюць’ на кодах надзвычай архаічных. Гэта мова колераў: нявеста дорыць свякрусе белую кашулю-сцэльніцу, маці ж жаніха – чырвоныя “платкі”. Гэта мова і сімвалічнага ‘транспартнага’ кода: белафонавыя “чаўны” і “калёсы” паасобку прысутнічаюць на “платках”, і выдзяляюцца як асобыя белафонавыя поласы арнаменту ў ‘поўным’ чыне аднаго і таго ж ручніка – паміж чырвонафонавымі поласамі з іншым характарам арнаментальных элементаў. Мы не раз пільна разглядалі гэтую ‘транспартную’ сітуацыю і яе повязь з тэмаю ‘перавозу’ ў тых самых ініцыяцыйных момантах жыцця. Аднак цяпер ёсць і магчымасць скарэліраваць інфармацыю, улічваючы ‘мужны’ і ‘жаночы’ характары ўзаемадапаўняльных арнаментаў на ручніках. Гэта магчыма пры дапушчэнні трактоўкі сімволікі жаночага галаўнога ўбору не толькі як маркёра за-мужняга стану, але і як комплекса адзнак ‘мужняга’ роду. Шмат год таму нас здзіўляла і асобная верхняя ‘зона’ ў касмалогіі строяў адзення, і празрыстая ‘птушыная’ семантыка галаўнога ўбору, пры тым, што для паяснога адзення высвятляецца, паміж іншымі вобразамі, і вобраз яшчэ адной птушкі (для неглюбскай панёвы – птушкі-каўша). Як і роля вобраза ‘верхняй’ птушкі ў матывах драўлянага аздаблення вакна, у кампазіцыях паўночнай і мясцовай вышыўкі выяўленчага тэраталагічнага характару. Так альбо інакш, неглюбскі пераборны альбо закаладаны “платок” напоўнены ‘нябеснымі’ і ‘птушынымі’ вобразамі - як ў арнаменце і ягоных назвах, так і ў спосабе ды тэрміналогіі павязваня, урэшце - у кампазіцыйным ўзаемадзеянні з іншымі ярусамі архаічнага строю жаночага адзення.
Арнаментальны чын закладнога і пераборнага платка
Пачатковы тып, хутчэй за ўсё, чырвонакалодкавы па краях, з арнаментальнаю кампазіцыяй у прасвеце паміж двух калодак, альбо падобны трохпалосны чын. Поле – белае альбо затканае асобнымі элементамі геаметрычных форм. Аналагі з вёсак, дзе бранае тканнё адсутнічае, дае менавіта такое поле платкоў. Відавочна, што чырвонакалодкавае запаўненне белай сярэдзіны бранымі калодкамі розных канфігурацый і назваў – паходзіць з бранага ткацтва неглюбскага чыну. Цяпер старыя чыны прайшлі адзін скрозь другога і стварылі агульны чын, што адазвалася ў шэрагу назваў платкоў па ступенях запоўненасці белай сярэдзіны.
Хто ляціць праз неба платка?
Сярод маленькіх асобных фігур, што ткуцца “па голым полі” альбо паміж калодкамі і нават ў саміх калодках – вылучаюцца некалькі тыпаў. Гэта, напрыклад, ‘касыя’ дыяганальна злучаныя пары “сякерак”. Яны завуцца “вуткамі”, “мушкамі”, “цярэшкамі”, а яшчэ – “сякеркамі”, “сабакамі”. Апошнія дзве назвы маюць ‘абарончы’ сэнс. Першыя – адносяцца да ‘верхняга’, ‘нябеснага’ яруса. Кожны з вобразаў у аснове назвы мае глыбокае сімвалічнае напаўненне архаічнага паходжання. Уласна кажучы, сінанімія назваў тут адносная і сведчыць аб паступовай нівеліроўцы ўспрымання элементаў. Важна, што агульныя прыкметы ‘нябеснага’, ‘лятучага’ захоўваюцца. Калі паглядзець на “вутак” больш архаічных кампазіцый платкоў, то ўбачыш, што гэта вялікія ‘цаглінкі’, што яднаюцца не вугламі, а крыху насунутыя адна на адну. Яны сапраўды вельмі нагадваюць геаметрызаваную форму качкі, што плыве. Такія фігуркі найбольш характэрныя для кампазіцыі з выцягнутымі ромбамі-“чаўнамі” (назва характэрная для Казацкіх Балсуноў). “Вуткі” там размешчаны па баках “чаўноў”, быццам бы вязуць іх. Гэта вельмі архаічная кампазіцыя і сведчыць аб міфалагеме тагасветнага транспарту – сонца, боства альбо душы памерлага. “Мушкі” – значна меншыя ‘цаглінкі’, счэпленыя вугламі. Яны ‘ляцяць’ праз усю белую сярэдзіну тканіны, сімвалізуючы яе незямны сэнс:”Паляцелі Ганніны мухі ў Ляда, аддала ў заклад… ” (аб “мушкаваных” платках, што аддала маці нявесты сватам у знак згоды на вяселле). Уласна “цярэшкі”(‘матылькі’) – знакі двух разнавіднасцяў, што належаць розным традыцыям, але сведчаць аб адзінстве вобраза-міфалагемы ў аснове. Неглюбскія “цярэшкі” захоўваюць сему ‘касога’ (тагасветнага) у з’яднанні чатырох крылцаў. Традыцыі ў напрамку на паўночны ўсход абіраюць ‘прамую’ “цярэшку”-“мятлушку”, аналаг неглюбскай “расколкі”. Абрадавы аналаг назвы, што гучыць у беларускай “Жаніцьбе Цярэшкі”, звяртае ўвагу на магчымую глыбіню агульнаславянскага вобраза матылька-душы. Цікава, што існуе яшчэ адзін элемент для запаўнення белага поля платка. Гэта таксама ‘нябесны’ знак – знаёмы нам “верябей” – прамы крыжык. Ён узнікае паміж чырвонымі калодкамі на полі бранага платка. Аднак пры закупе атрымалі для яго нівеліруючую назву: “сабакі”. Такі знак удзельнічае ў іншых платках у кампазіцыі краявога ўзору як ягоная частка і нават як галоўная фігура –“хрэст”. Удалася пачуць назвы: “верябей” (“сляпы” і “лупаты”), “паўверяб’я”, “хрэшчыкі” і, зноў-такі, праз ‘пераклад’ – “мушкі сушчэленыя”, “цярэшкі”.
Вялікія фігуры краю
Для закладных і пераборных платкоў выстройваецца наступная парадыгма знакldquo;платкахаў. Перш за ўсё, гэта фігуры, што пазначаюць край і ў кампазіцыях арнамента ручнікоў. Неглюбка абірае зігзаг – “крывулю”, “крывульку”. Балсуны ставяць глухія доўгія ромбы – “чаўны”. У Неглюбцы “чаўноў” не называюць, хоць маюць цэлы шэраг розных “глухіх” ромбаў-“глуховак”. Іх развіццё – “глухоўкі абтыканыя” (аднойчы асацыяваныя з бранымі “лапкамі”); “галубы”. Апошняя назва звяртае ўвагу на рамбічны ўзор з гэтаю ж назваю на рытуальных кашулях-“сцэльніцах”. Там “галубы” шыюцца белым па беламу, “заслепленаю” тэхнікаю. Калі па баках узнікаюць парныя крыжыкі-“веряб’і” (гл. аб гэтым знаку вышэй), кампазіцыя мяняе характар, яе ‘глухата’ адмяняецца і ва ўспрыманні майстрых. Узор называецца часцей па гэтых адрозных элементах: разам з “глухоўкамі абтыканымі” – “абкладзена сякеркамі”, “сякеркі”, “хрэшчыкі” і нават “каткі, калёсы”. Але сапраўдныя “калёсы” – і ў ручніку, і ў платку – парныя ромбы з “хрэшчыкамі”-“веряб’ямі” унутры. Такіх пар ў старых ручніках і платках – шэсць, усяго дванаццаць у адной паласе. Толькі платкі разводзяць іх ў дзве групы па тры пары на кожным “рагу”. Такім чынам, на кожным платку прысутнічае адзін малы чын – ‘глухога’ альбо ‘відушчага’ тыпу, са знакамі нізу альбо верху (абодва незямныя). На ручніку падобны малы чын уключаны ў агульную кампазіцыю двойчы: ‘глухі’ (‘крывульны’ альбо ‘чаўновы’) тып – з краю; са знакамі крыжа, зроку (‘зоркі’, ‘калёсны’) – пры цэнтры , побач з “серядавымі хрястамі”.
Чын браных платкоў.
Узоры краю
Перш за ўсё, бачна па платках з розных вёсак, што ў ‘галоўны’ узор краю можа ставіцца той арнамент, што бывае на прамежкавых калодках ручнікоў з больш развітым узорным чынам. Так, менавіта па калодках неглюбцы адрозніваюць свае ручнікі і платкі ад суседніх “чужасельскіх”, успрымаючы іх узорныя калодкі як “рябыя”, “чорна-рябыя”. Калі ўзгадаць, што ў калодкі гіпатэтычна адыходзілі старыя малыя чыны этнавызначальнага характару, то і сціплы платок з краявым узорам, дзе чаргуюцца ‘квадрацікі’ па прынцыпу пазітыўна-негатыўных выяў – прыцягвае да сябе ўвагу. Тым больш, што выявы гэтыя – чаргаванне “сляпых веряб’ёў” і “відушчых веряб’ёў”. Іншы платок – неглюбскі ставіць такі ж сціплы радок “жабак”, што інакш завуцца “зорячкамі”. Яны ж бываюць і ў калодках альбо ў краявых палосках узору саміх неглюбскіх ручнікоў. Яшчэ адзін вузкі матыў – “рачыкі”. Наступны матыў – ‘глухія’ альбо ‘відушчыя’ “мядзьведзі”, што бываюць ў першых шырокіх поласах ручніка, а таксама на ўсіх аднапалосных малых чынах неглюбскага бранага ткацтва. На ягоным месцы ў платках (як і ў ручніках) узнікае рад ‘новых’ узораў-сінонімаў: круглыя кветкі-“яблачкі”, васьміканцовыя зоркі-“васьмірожкі”. Але іх могуць назваць і “мядзьведзі”, “плашка з вядзьмедзінай”, “не то вядзьмедзі”. Урэшце, краявая кампазіцыя платка абірае галоўным узорам і гарадчасты ромб-“лапу” – “малую лапку” на восем выступаў і “кучаравую лапу” з большаю колькасцю адросткаў. Абедзьве яны цэльныя, нераскрыжаваныя, але з “вочкам” альбо з “веряб’ём” унутры. Паміж “лап” найчасцей вертыкальныя спараныя “стаўпцы”. Тэма ‘глухога’, ‘хтанічнага’ стварае, такім чынам, апазіцыю з тэмаю ‘відушчага’, і кожны раз на платку сцвярджаецца толькі адна тэма з агульнай парадыгмы. Раскрыжаваныя, ‘засеяныя’ “лапы” на платках нам невядомыя. Усе адзначаныя тэмы прысутнічаюць на ручніках у адным чыне, у пазіцыях да цэнтра. Як і апошні з відаў кампазіцыі: чаргаванне счэпленых, бы ў карагодзе, ромбаў-“глуховак” і касых крыжоў-“казлоў” з яўнаю семантыкаю ‘зводжання’, што фіксуе і мясцовы тэрмін: ”зводжаныя”.
Узоры белай сярэдзіны
Калі поле закладнога платка стварае апазіцыю як ‘белае’ – ‘мушкаванае’(запоўненае маленькімі асобнымі элементамі), то поле бранага платка розніцца як ‘белае’ – ‘паласатае’ (“краснае”, “чарэснае”, “паўсёмістае” альбо “паўсёместае”), што робяць і два тыпы тканых браных рукавоў неглюбскай кашулі. Большасць платкоў неглюбскай традыцыі – адначасова і “мушкаваныя”, і “паласатыя”, браныя і закладныя элементы паядналіся ў адной кампазіцыі поля, у той час як краявыя ‘галоўныя’ тэмы вырашаюцца альбо ў браным, альбо ў закладным варыянтах.
Яшчэ раз аб параўнанні арнаментальных чыноў рукава, абруса і “платка”
Гіпотэзу аб развіцці ўзорнатканага рукава як пераважна ‘жаночага’ у параўнанні з ‘дзявоцкім’ рукавом – вышываным (“красным”), магчыма, мы ўжо не зможам ні даказаць, ні адмяніць. Надзея адшукаць асобныя рытуальныя чыны ў убрусах і жаночых галаўных уборах – неглюбскіх платках – прынесла больш новых пытанняў, чым адназначных адказаў. Аднак, калі б мы не параўноўвалі гэтыя віды ўзорнатканых рэчаў аднае традыцыі, мы б менш уяўлялі сабе і іх унутраны арнаментальны чын, і агульную сітуацыю.
Апошнія аднолькавыя сведчанні – аб тым, што белыя з чырвонаю калодкаю ўзора, тканыя рукавы насілі больш “бярэменныя”. Гэты чын супадае і з арнаментам “запіны”, што насілі таксама цяжарныя, часта яе рабілі якраз з полкі ататканых, але неразрэзаных рукавоў. Але і першыя ўзорныя рукавы – “калодачку якую-небудзь дзевачцы – “зорячкі”, “верябейкі”, “крывулькі” – ці не аб шытых?
Тканыя рукавы з узорнаю калодкаю дарыла маладая на вяселле залоўкам. Урэшце мы атрымалі найбольш дасканалы адказ: “Залоўкам і нявесткам (жонкам братоў маладога)… Залоўкам – не малым і бальшым, а толькі замужнім”! Гэта былі тканыя рукавы. Ці так – тканыя – было ў старажытнасці? Але несумненна: нявеста дарыла рукавы толькі замужнім маладым жанчынам мужавага роду. Такім чынам, яна ўступала ў новую ініцыяцыйную групу, бо і сама пачынала насіць такія рукавы. Тое, што яны былі “белыя з калодкаю”, вабіць суаднясеннем са сведчаннем, па якому белыя з калодкаю рукавы насілі “больш бярэменныя”. Сэнс дарэння, што выказваўся б арнаментальна, мог быць пажаданнем новых дзяцей – падоўжання роду, куды прымалася дзяўчына-нявеста.
Параўнанне гэтага чыну арнаменту – адзінага для рукава і абруса – сведчыць, што паміж знакамі ёсць ‘засеяныя’, раскрыжаваныя ромбы. Калі парадыгма сімвалаў на абрусах можа сведчыць аб згаслым чыне пазначэння рознага рытуальнага сэнсу – то ці не адбылося развіццё чыну чырвонакалодкавага тканага рукава ў той жа час? Бо мы ведаем і ранейшыя тканыя белым ўзорам “са скацерсьцяў” рукавы без калодак, а толькі з мярэжкамі – іх насілі сталыя, старыя жанчыны.
Параўнанне тканых чырвоным “чарэсных” рукавоў і жаноцкіх “платкоў” ручніковага тыпу з аднолькаваю кампазіцыяй арнамента – таксама карыснае, хоць і не адназначнае: “Насілі гадоў з пятнаццаці да пяцідзесяці… ”. Так альбо інакш, такім чынам пазначаўся ‘дзетародны’, “красны” перыяд жыцця. Зноў жа, новае асэнсаванне апазіцыі белага і чырвонага калодкавых тыпаў рукавоў вядзе да паразумення іх як маркёраў розных станаў жанчыны ў яе ‘ўрадлівым’ перыядзе. Мы пазначылі такія адметнасці і змены арнаменту як ‘унутрыстатусныя’.
Некаторыя вынікі першаснага засваення тэмы “Арнамент адзення”
Найбольш перспектыўныя вынікі нашай вялікай працы, што толькі акрэсленая ў дадзеным артыкуле – вызначэнне глыбінных чыноў, што ядналі і семантычна падзялялі элементы геаметрычнага арнаменту на тканых вырабах адной традыцыі. Мы паспрабавалі правесці і даследванне-узнаўленне іх архаічнай семантыкі. Акрамя тыпалагічнага звядзення тэм надзвычай важна знаходзіць абрадавае падцвярджэнне існавання сапраўдных семантычных апазіцый ў рамках той традыцыі, якая даследуецца, што мы і стараліся рабіць. Да таго ж, вопыт такога вывучэння паказвае, што і паходжанне, і захаванне форм элементаў маюць не выпадковы, не фармальны і не дэкаратыўны характар. Наадварот, усе апошнія вынікі маюць адзіную рытмічную аснову семантычнага паходжання. На яе энергіі адбываецца развіццё асобных унутраных чыноў рэчаў, рытуальнае спараджэнне іх форм і арнаменту. Унікальная магчымасць прасачыць усё гэта на прыкладзе такой з’явы, як Неглюбка, павінна рэалізавацца ў поўнай меры. Аднак і папярэднія вынікі даюць надзею на сапраўдныя адкрыцці.
Цяжкасці абумоўліваюцца недасканаласцю метадаў падобнага доследу, што толькі развіваюцца. Яны павязаныя і з рэальным згасаннем традыцыі, яе познімі працэсамі чыста дэкаратыўнага ператварэння, змены вобразнасці, ускладненнем за кошт міжэтнічных узаемадзеянняў. Аднак, гэтыя абставіны адначасова выяўляюць і крыніцы дадатковай інфармацыі аб жыцці традыцыі.
Нарэшце, агромністы аб’ём дадзеных, што толькі пачынае структуравацца, – моўны матэрыял, сведчанне і мова самаасэнсавання і самавылучэння той жа традыцыі – мясцовыя тэрміны ткацтва. Тут мы імкнуліся зафіксаваць перш за ўсё матэрыял па назвах арнаментальных элементаў, што ўжываюцца ў аздабленні асобных відаў вырабаў. “Алфавіты” узораў кашуль, платкоў і абрусаў мы таксама прыводзім. Бачна, што філалагічныя пытанні абяцаюць даследчыкам шмат цікавых адказаў. Своеасаблівыя – не толькі слоўнік, але і граматычная частка моўнага сведчання традыцыі аб сваім перажыванні арнаменту. Бо менавіта як перажыванне можна адзначыць адносіны майстрых да арнаментальных элементаў, ад тэхналагічнага стварэння да іх змяшчэння ў прасторы рэчы, да іх вобразнага ўспрымання і эмацыйнай ацэнкі. Вялізная колькасць эмацыйных адзнак у назвах, у прыватнасці, багацце змяншальна-ласкальных суфіксаў сапраўды прадстаўляе працэс стварэння арнаментальных элементаў як спараджэння адушаўлёных істот. Адносіны да дэкаратыўных адзінак падобныя на адносіны да родных дзяцей, вынікі ўдалай працы ўспрымаюцца таксама эмацыйна: “Как здзелаю – зразу палюблю” (і наадварот). Абодва гэтыя архетыпы жывуць і сёння – у працы мастакоў, так і ў працы традыцыйных ткачых і фіксуюць сапраўды творчы характар дзейнасці тых і другіх. Успрыманне арнаментальнай кампазіцыі перадаецца як прастора сапраўднага жыцця “мядзьведзікаў”, “веряб’ёў” і г. д. Эмацыйныя суфіксы азначаюць нават нямыя для нас геаметрычныя назвы: “круччейка”, “хрэсцічак”. Дзеясловы і дзеяслоўныя утварэнні прадстаўляюць нам ‘аперацыі’ з элементамі ўзору ў выглядзе пэўных ‘рухаў’ саміх узораў, чым кіруе майстрыха: яна зводзіць іх разам (“зводжаныя хрясты”), падводзіць адзін да другога і яднае розныя элементы (“сушчэленыя казёл і лапа”), нават у слове “абводжаны” чуецца рух папярэдняй дзеі і роднасць яе з абрадавымі “ваджэннямі”. Як мы адзначалі вышэй, частка тэрмінаў захоўвае ў каранях слоў і адпаведных формах фігур яшчэ індаеўрапейскі рад першасных культурных дзеяў.
Мы толькі дакраналіся і да вялізнага ‘тэзаўруснага’ патэнцыялу слоўнікаў майстрых – бо аднясенне асобных тэрмінаў ды іх ‘групоўкі’ па прасторавых адзнаках, суаднясенне вобразных назваў з вобразамі рэчаў, істот і г д. – здаюцца далёка не выпадковымі. У іх праглядаюць касмалагічныя, этыялагічныя, рытуальныя архетыпы. Слова, тэхналогія, сістэмы колеру і матэрыялу, геаметрычныя формы ды іх тлумачэнне, стварэнне кампазіцыі як культурнай прасторы, суадносіны арнаментальных чыноў розных рэчаў, каляндарная прымяркаванасць і жыццё арнаментаванага прадмета ў абрадзе абяцаюць нам шмат новага ў разуменні традыцыі. Яны – часткі агульнага творчага працэсу. У яго плыні – і нашы творчыя сілы.
Літаратура
1. Нячаева Г. Мярэжы, тэхналогія як магія // Мастацтва. 2000. № 4.
2. Толстой Н.И. Язык и народная культура. М., 1995.
3. Лысенко О. В. Ткань. Ритуал. Человек. С-Петербург, 1992.
4. Топорова Т. В. Семантическая структура древнегерманской модели мира. М., 1994.
5. 1) Элиаде М. Космос и история. М., 1987; 2) Генон Р. Символы священной науки. М., 1997.
6. Славянская мифология. М., 1995.
7. Гура А. В. Символика животных в славянской народной традиции. М., 1997.
8. Нячаева Г.Р. Рушнік з купальскім дубам // Мастацтва. 1997. №2.
9. Славянские древности. М., 1995.
Галіна Рыгораўна Нячаева,
дырэктар Веткаўскага музея
стараабрадніцтва і беларускіх традыцый ім. Ф.Р. Шклярава.
Арнамент: прастора рэчы і мова традыцыі. Кашулі, галаўныя жаночыя “платкі” і абрусы. Неглюбка // Навуковыя запіскі Веткаўскага музея народнай творчасці. – Гомель, 2004.
